Парманов Аскар Басимович
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармогʻи): “Ароматик карбон кислоталарнинг винил эфирлари синтези, хоссалари ва технологияси”, 02.00.14 - Органик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.В2024.3.DSc/К200.
Илмий маслаҳатчи: Нурманов Суванкул Эрханович, тахника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон миллий университети ҳузуридаги DSc.03/30.12.2019.К.01.03 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Матчанов Алимжон Давлатбоевич, кимё фанлари доктори, профессор; Адилов Равшан Иркинович, техника фанлари доктори, профессор; Максумов Абдуҳамид Гафурович? кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат техника университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ароматик карбон кислоталарнинг винил эфирларини синтез қилишнинг янги усулларини ишлаб чиқиш, уларни олиш технологияларини яратиш ҳамда қўлланилиш соҳаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор турли ўринбосар тутган ароматик карбон кислоталарнинг винил эфирларини 2-хлор-4,6-диметокси-1,3,5-триазин иштирокида Зн(ОТф)2, 3,3ъ-Пҳ2БИНОЛ-2Ли, БуЛи, КОтрБу каталитик системалар ёрдамида винилацетатдан синтез қилинган ва 3,3ъ-Пҳ2БИНОЛ-2Ли, БуЛи, КОтрБу, Зн(ОТф)2 қатори тартибида винил эфирлар унуми ортиб бориши аниқланган;
ароматик карбон кислоталарни ацетилен билан гомоген-каталитик шароитда Люис катализаторлари Зн(Ч3CОО)2 ва ЗнCл2, CрCл3, ФеCл3, АлCл3 иштирокида виниллаш реакцияси, гетероген-каталитик шароитда эса кремний оксикарбид асосидаги рух/кремниёксикарбид (Зн/СиОC), рух оксид/кремниёксикарбид (ЗнО/СиОC) ва никел/кремниёксикарбид (Ни/СиОC) нанотузилишли каталитик системаларидаги реакциялари олиб борилган. Натижада Зн(Ч3CОО)2+АлCл3/ДМСО ҳамда Зн/СиОC/ДМФА каталитик системаларида юқори унум билан винил эфирлар синтез қилинган;
илк бор фенилацетиленнинг танланган ароматик карбон кислоталар билан реакцияси диасетато-ди (2-амино-5-метилтио-1,3,4-тиадиазоло) кобалт(ИИ) ([Cо(C3Ҳ5Н3С2)2(Ч3CОО)2]), аква-трис (2-амино-5-этил-1,3,4-тиазол)-рух (ИИ) динитрат ([Зн(C4Ҳ7Н3С)3(ОҲ2)](НО3)2), бис(2-амино- 5-этил-1,3,4-тиадиазол)-диасетато-рух(ИИ) ([Зн(C4Ҳ7Н3С)2(Ч3CОО)2]) ва тетракис-(2-амино-5-этилтио-1,3,4-тиадиазол)- рух(ИИ) динитрат ([Зн(C4Ҳ7Н3С2)4](НО3)2) комплекс каталитик системалари ёрдамида амалга оширилган ва [Зн(C4Ҳ7Н3С2)4](НО3)2 иштирокида винил эфирлар унуми юқори бўлган;
айрим ароматик карбон кислота винил эфирларини бромлаш ва анилин билан амидлаш орқали 1,2-диброметилбензоатлар  ҳамда Н-фенилбензамидлар  синтез қилинган ва реакция механизмлари таклиф этилган;
винил эфирлари ва улар асосида олинган 1,2-диброметилбензоатлар ва Н-фенилбензамидларнинг физик-кимёвий константалари аниқланган, квант-кимёвий параметрлари аниқланган, тозалига хроматографик, тузулиши спектроскопик усулларида исботланган,  технологияси ишлаб чиқилган ва жараён математик моделлаштирилган;
синтез қилинган винил эфирларни металл конструксиялар биокоррозиясини келтириб чиқарувчи нефт таркибидаги микроорганизмларга қарши ингибиторлик хоссалари ва ўсимлик патоген замбуруғларига қарши 93.3 ва 100 % фаоллиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ароматик карбон кислоталарининг винил эфирлари синтези, хоссалари ва ишлаб-чиқиш технологиясини тадқиқ қилиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
ароматик карбон кислоталарнинг винил эфирларини ишлаб чиқариш усулига Ўзбекистон Республикасининг интеллектуал мулк агентлигидан фойдали модел учун патент олинган (Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, Расмий ахборотнома. Фойдали модел патенти, № ФАП 2446. № 4(277) 09.04.2024. 1-3 б.). Натижада ароматик карбон кислоталарнинг винилацетат билан винилалмашиниш реакцияси 2-хлор-4,6-бис(4- метоксифенил)-1,3,5-триазина ва 2-хлор-4,6-диметокси-1,3,5-триазин иштирокида карбон кислоталарнинг винил эфирлари синтез қилиш усули яратилган;
синтез қилинган ароматик карбон кислота винил эфирлари Муборак газни қайта ишлаш заводида металлар биокоррозиясига қарши ингибитор сифатида амалиётга жорий қилинган (“Муборак газни қайта ишлаш заводи” нинг 2023 йил 14 декабрдаги 1048-ҒК-12 сон маълумотномаси). Натижада металлар биокоррозиясига қарши қўлланиладиган импорт ингибиторни маҳаллийлаштириш имконини берган;
винилацетат асосида карбон кислоталарининг винил эфирларини синтез қилиш усули Лодз Политехника университетида (Полша) амалиётга жорий қилинган (Лодз Политехника университетининг 2024 йил 13 майдаги маълумотномаси). Натижада гетероциклик бирикмаларнинг янги винил эфирларини синтез қилиш имконини берган;
ароматик карбон кислоталарининг винил эфирларини олиш усули Белорус давлат информатика ва радиоелектроника университетида бажарилаётган “Винил бирикмалар олиш учун наноўлчамли катализаторлар синтези, тузилиши ва электрон хоссалари” лойиҳасида амалиётга жорий этилган (Белорус давлат информатика ва радиоелектроника университетининг 2024 йил 6 майдаги 08/19-сон маълумотномаси). Натижада янги ароматик карбон кислоталарнинг винил эфирлари синтез қилиш имконияти яратилган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish