Абдуллаева Мавлуда Матёқубовнанинг
диссертация ҳимоясисиз селекция ютуғи (ихтиро патенти) асосида фалсафа доктори (PhD)
илмий даражасини бериш бўйича эълон матни

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Турли тупроқ-иқлим ва турли экиш схемаларига мос, юқори мослашувчанлигига эга боълган ғоъзанинг оърта толали навини яратиш”, 06.01.05–Селекция ва уруғчилик (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.3.PhD/Qx1466.
Илмий раҳбар: Усманов Сергей Анварович, қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Илмий-тадқиқот иши бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар университети Тошкент филиали ва Тошкент давлат аграр университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик илмий-тадқиқот институти, PhD.05/30.09.2022.Qx.152.01.
Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти ғоъзанинг Г.ҳирсутум Л. турига мансуб “СП-7703” нави (НАП 00238).
II. Тадқиқотнинг мақсади Ғоъзанинг Г.ҳирсутум Л турига мансуб географик ва генетик жиҳатдан узоқ боълган нав ва намуналарни мураккаб чатиштириш орқали олинган юқори авлод дурагайларини турли тупроқ-иқлим шароитларида қоъшқатор экиш схемаларига мос, вертициллёз вилт касаллигига бардошли ҳамда қимматли хоъжалик белгилари ва тола сифатини оърганиш асосида белгиларни бир генотипда мужассамлаштирган янги ғоъза навини яратиш ва амалиётга жорий этишдан иборат.   
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк маротаба ғоъзанинг Г.ҳирсутум Л турига мансуб географик ва генетик жиҳатдан узоқ боълган нав ва намуналарни мураккаб чатиштириш орқали олинган юқори авлод дурагайларини хоъжалик учун қимматли белгилари боъйича таҳлиллар натижасида олинган тизмалар Тошкент, Сирдарё, Сурхондарё ҳамда Хоразм вилоятлари тупроқ-иқлим шароитларида қоъшқатор 60х30-10-1 ва 60х30-15-1 экиш ва бошқа экиш схемаларида экилиб, морфобиологик ва қимматли хоъжалик белгиларининг ирсийланиши, оъзгарувчанлиги аниқланган;
турли тупроқ-иқлим шароитларида яратилган тизмаларнинг мослашувчанлик қобилияти боъйича ва табиий инфекцион вилт фонида вертициллёз вилт касаллиги хусусиятларини намоён боълиши илмий асослаб исботланган;
тизмаларда шохланиш типларини қимматли хоъжалик белгилари билан оъзаро боғлиқлигини аниқланган;
турли генотипга эга оърта толали ғоъза тизмаларини аналитик селекция усули ёрдамида хоъжалик учун қимматли белгилари боъйича оърганиш орқали генетик жиҳатдан бойитилган тезпишар, ҳосилдор, юқори тола чиқими ва сифатининг ижобий мажмуасига эга селексион ашёларни яратиш мумкинлиги исботланган;
ғоъзанинг Г.ҳирсутум Л. турига мансуб бойитилган генотипга эга ғоъза тизмаларини хоъжалик учун қимматли белгилари боъйича баҳолаш ҳамда генетик жиҳатдан фарқланувчи биотипларни танлашда аналитик селекция усулининг самарадорлиги илмий асослаб исботланган;
танланган биотиплар орасидан тезпишарлик, ҳосилдорлик, юқори тола сифати ва чиқими, шоърланиш ва сув танқислигига бардошлилик ва бошқа хоъжалик қимматли белгиларнинг ижобий мажмуасига эга янги СП-7703 ғоъза нави яратилган;
тур ичида дурагайлаш ҳамда якка танлаш услуби асосида яратилган СП-7703 нави боъйича Давлат нав синаш маркази оътказган патент синови натижаларига асосан хоъжалик учун қимматли белгилари (тезпишарлиги, тола чиқими, тола сифати ва бошқа) боъйича янгиликка эгалиги тасдиқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ғоъзанинг Г.ҳирсутум Л турига мансуб юқори авлод дурагайларини турли тупроқ-иқлим шароитларида қоъшқатор экиш схемаларига мос ҳамда қимматли хоъжалик белгилари ва тола сифатини оърганиш асосида белгиларни бир генотипда мужассамлаштирган янги ғоъза навини яратиш боъйича олиб борилган тадқиқотлар асосида:
Тошкент, Сирдарё, Сурхондарё ва Хоразм вилоятлари шароитида ғўзанинг андоза навга таққослаган ҳолда мослашувчанлик қобилияти бўйича тадқиқотлар олиб борилган ва ғоъзанинг Г.ҳирсутум Л турига мансуб янги СП-7703 ғоъза навига Оъзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги Интеллектуал мулк агентлиги томонидан НАП 00238 рақамли патент олинган. (Қишлоқ хоъжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 7.08.2024 йилдаги 05/04-04-365 сон маълумотномаси). Натижада, Хоразм вилояти тупроқ-иқлим шароитида қўшқатор (60х30-10-1 ва 60х30-15-1)  экиш схемаларида дурагайларнинг морфобиологик ва қимматли хўжалик белгиларининг ирсийланиши, ўзгарувчанлиги ва шаклланиши натижасида СП-7703 ва “ВИР-1999” навлар яратилган ва ғўза коллекцияси тезпишар, серҳосил, юқори тола чиқими ва сифатига эга, толаси ИВ-типга мансуб бўлган янги навлар билан бойитилган.
2017-2023  йилларда  Хоразм  вилояти  шароитида  олиб  борилган  тажрибаларда ғўзанинг  янги  “СП-7703” ва “ВИР-1999”  навлари ва Т-32/0,  Т-32/1, Т-33/0, Т-33/1, Т-34, Т-35 ва Т-36, Т-37 тизмалари жами 27,0 гектар майдонга экилган (Қишлоқ хоъжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 7.08.2024 йилдаги 05/04-04-365 сон маълумотномаси). Натижада, тажрибада назорат сифатида олинган Хоразм-127 нави вертициллёз вилт билан умумий даражада 51,7% ва кучли  даражада 32,7%  га,  тизмаларда эса вилт касаллигибилан умумий даражада турлича зарарланиб, аммо назорат навига нисбатан  касалликка бардошлилигини намоён этгани ҳолда умумий даражада 21,2% дан 24,3% оралиқда, кучли даражада зарарланиш эса 4,0-5,0% бўлганлиги қайд этилган. Пахта ҳосилдорлиги тизмаларда  ўртача  38,4-47 с/га ни ташкил этиб, андоза Хоразм-127  навида  бу кўрсаткич 35,4 с/га. ни ташкил этгани ҳолда, тизмалар андозага нисбатан 108-132% кўп пахта ҳосили тўплаган.
Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмийтадқиқот инсититутининг Сирдарё илмий-тажриба станциясида ҳам тажрибалар олиб борилиб, янги  тизмалар ҳамда улар иштирокида яратилган  ғўзанинг  янги “СП-7703”  нави 2020-йилда 1,0 га, 2021-йилда 1,0 га, 2021-йилда 1,70 га, 2022-йилда ғўзанинг янги “СП-7703” ва “ВИР-1999”  навлари  1,90  гектар  ўртача  даражада   шўрланган тупроқларда, жами 6,4 гектар майдонда жорий этилган (Қишлоқ хоъжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 7.08.2024 йилдаги 05/04-04-365 сон маълумотномаси). Натижада, яратилган тизмаларнинг тезпишарлиги 113-117 кунни, бир дона кўсакдаги пахта вазни ўртача 6,4-7,5 г, тола чиқими 38,2-40 %, тола узунлиги 34,4-36,0 мм, 1000 дона чигит вазни юқори ҳамда ИВ типга тўлиқ жавоб бериб, тадқиқотларда ўрганилган намуналарнинг турли тупроқ-иқлим шароитига мослиги аниқланган.
Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари  илмийтадқиқот  инсититутининг собиқ Сурхондарё илмий-тажриба станциясида ғўзанинг Г.ҳирситим Л. турига мансуб, Т-32/0,  Т-32/1, Т-33/0, Т-33/1, Т-34, Т-35, Т-36 ва Т-37 селекция намуналари 2018-2020 йилларда турли кўчатзорларда синалган ва тадқиқотлар давомида яратилган тизмалар ва СП-7703 нави 2021-йилда 1,4 гектар, 2022-йилда 1,8 гектар, жами 5,0 гектар майдонда жорий этилган (Қишлоқ хоъжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 7.08.2024 йилдаги 05/04-04-365 сон маълумотномаси). Натижада, ПСУЯИТИнинг собиқ Сурхондарё илмий-тажриба станциясида кўчатзорларда синалган “СП-7703” ва “ВИР-1999” навлари ҳамда янги тизмаларнинг битта кўсакдаги пахта вазни ўртача 6,5-7,8 г, 1000 дона чигит вазни ўртача 125-130 г, умумий ҳосилдорлик 43,8-45,5 с/га ни ташкил этиб, андоза навларга нисбатан гектаридан ўртача 5,1-7,0 сентнергача юқори ҳосил олишга эришилган.