Kadirova Xurshida Batirovnaning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): “Evfemizm, disfemizmlar tipologiyasi va badiiy tarjimasi (o‘zbek va rus tillari misolida)”, 10.00.06 – Qiyosiy adabiyotshunoslik, chog‘ishtirma tilshunoslik va tarjimashunoslik (filologiya fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2021.2.DSc/Fil306.
Ilmiy maslahatchi: Muhamedova Saodat Xudoyberdievna, filologiya fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, DSc.03/30.12.2019.Fil.19.01 (bir martalik ilmiy kengash).
Rasmiy opponentlar: Majidova Ra’no Urishevna, filologiya fanlari doktori, professor; Siddiqova Iroda Abduzuhurovna, filologiya fanlari doktori, professor; Mamatov Abdug‘afur Eshonqulovich, filologiya fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Samarqand davlat universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II.Tadqiqotning maqsadi o‘zbek va rus tillaridagi evfemik va disfemik hodisalarning chog‘ishtirma aspektdagi tavsifini berish, ularning badiiy tarjimasi usul va modellarini asoslashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
evfemik birliklarning tarjimasida kalkalash, muqobil tanlash (yaqinlashtirilgan tarjima), tavsifiy tarjima (transliteratsiya), transkripsiya qilish usullari dalillangan va disfemik birliklarning dunyo chog‘ishtirma tilshunosligida nutqqa salbiy bo‘yoq beruvchi boshqa nomlar ostida tipologik isbotlanishi va tarjimashunoslikda ko‘proq tushirib qoldirish, kompensatsiya, kalkalash usullaridan foydalanish faol ekanligi aniqlangan;
turli tizimdagi tillarda iks-femalarning qiyosini belgilovchi morfologik, sintaktik, geneologik, lingvokulturologik omillar va tarjimasini belgilovchi grammatik, uslub tanlash, pragmatik, sohada qo‘llanadigan iks-femalarni to‘g‘ri anglash omillari asoslanganib, ularning qiyosida leksik-semantik muammolar ko‘chimlarda, tillarning yaqin va uzoqligi belgisiga ko‘ra tipologiyasida, qo‘llanilish sohasida, til vakillarida iks-femik birliklarning idrok etilishidagi farqlarda aks etishi  misollar bilan isbotlangan;
o‘zbekcha asarlarning ruscha tarjimasi hamda ruscha asarlarning o‘zbekcha tarjimasi qiyosiy tekshirilib, iks-femik vaziyat uchun moyil tarjima usullari aniqlangan, o‘zbek va rus tillaridagi evfemik va disfemik birliklar badiiy tarjimasida tarjimonlarning o‘ziga xos yondashuvi, iks-femik birliklarga adekvat muqobil tanlash masalalari ochib berilgan va  evfemik va disfemik birliklarning tarjimada analog tanlash, leksik qo‘shilmalar qo‘shish, kalkalash, transkripsiya, perifraza, kokretlashtirish va umumlashtirish, modulyasiya usullari, ularning tarjimadagi samaradorlik imkoniyati dalillangan;
o‘zbek va rus tillaridagi evfemik/disfemik birliklar tarjimasini modellashtirish masalasiga oid tahliliy materiallardan mavjud trnasformatsion-semantik modelning yangi talqini – transformatsion-semiotik modeli yaratilgan;
iks-femik birliklar uchun qulay “vaziyatli model”ning nomi isloh etilib, situatsion-denotativ modeli ishlab chiqilgan, misollar orqali uning isloh etilgan nomi asoslanib, maqsadga yo‘naltirilgan birliklarning pragmatik tabiati uchun xoslangan iks-femik birliklar tarjimasining funksional-pragmatik (dinamik) modeli qayta nomlangan, o‘zgaruvchan xususiyatga ega evfemik va disfemik ko‘chimlarning mazkur model orqali tarjimasi asoslangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. O‘zbek va rus tilidagi iks-femik birliklarning tarjimasini o‘rganish bo‘yicha olingan natijalar asosida:
o‘zbek va rus tillari badiiy tarjimasining o‘rganilishi, tarjimaning transformatsion usul va modellari, o‘zbek badiiy adabiyoti taraqqiyotiga xizmat qilishiga, badiiy adabiyotlarda nutq birliklarining lingvokulturologik xususiyatlariga, ularning tarjima jarayonida muayyan birlikka aylanishiga doir ilmiy xulosalardan Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetida 2021-2023-yillarda bajarilgan PF-201912258-sonli “O‘zbek adabiyotining ko‘p tilli (o‘zbek, rus, ingliz) elektron platformasini yaratish” mavzusidagi amaliy loyihada foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining 2023-yil 8-iyuldagi 01/110-1350-son ma’lumotnomasi). Natijada nutq birliklari tarjimasi bilan bog‘liq xususiyatlar, ularning umumiy va xususiy jihatlariga oid yangi ilmiy manba va ma’lumotlar bilan loyiha materiallari boyitilgan;
o‘zbek tilining rus tili bilan qiyosiy o‘rganilishi natijasida turkiy tillarning nutq birliklari tipologik xususiyatlariga doir, ularning rus tili nutq birliklari bilan farqi, lingvokulturologik badiiy tarjimasi natijasida bu birliklarning leksik birlikka aylanishiga oid, turkiy tillar badiiy asarlarida qo‘llangan evfemik va disfemik birliklar hind-evropa tillariga o‘girilganda lingvomadaniy muhit va mental imkoniyatlar etishmasligiga, bu vaziyatda aniqlik kiritish zarurligiga oid xulosalardan Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetida 2020–2022-yillarda bajarilgan PZ-2020042022 raqamli “Turkiy tillarning lingvodidaktik elektron platformasini yaratish” mavzusidagi amaliy loyihada foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining 2023-yil 08-iyuldagi 01/10-1349-son ma’lumotnomasi). Natijada loyiha doirasida tayyorlangan ilmiy maqolalar, tezislar hamda monografiyalar o‘zbek va rus tillaridagi evfemik va disfemik birliklar xususiyatlari va ularning tarjimasiga oid yangi ilmiy ma’lumotlar bilan boyishiga xizmat;
o‘zbek va rus tillaridagi leksik va turg‘un birliklarning pragmalingvistik, lingvokulturologik, sotsiolingvistik va psixolingvistik tadqiqiga oid ilmiy xulosalardan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutida 2012–2016-yillarda bajarilgan FA-F1-G003 “Hozirgi qoraqalpoq tilida funksional so‘z yasalishi” (“Funksional`noe slovoobrazovanie v sovremennom karakalpakskom yazike”) hamda  FA-A1-G007 “Qoraqalpoq naql-maqollari lingvistik tadqiqot obekti sifatida” mavzularidagi fundamental va ilmiy-amaliy loyihalarda foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi, Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutining 2024-yil 19-martdagi 93/01-son ma’lumotnomasi). Natijada ularning umumiy va xususiy jihatlariga oid yangi ilmiy manba va ma’lumotlar bilan boyitilgan materiallar, turkiy til matnlaridagi nutqiy birliklarning evropa tilidagi nutqiy birliklari orasidagi farqlar ilmiy natijasiga oid va tarjima modellarining ahamiyatiga doir ma’lumotlar bilan aniqlashtirilib, to‘ldirilgan;
tarjima modellarining ahamiyatiga oid ma’lumotlar, o‘zbek tilining emotiv birliklarga, xususan iboralarga, qochirimlarga, kinoyalarga, maqollarga boyligi, o‘zbek tilining nutq birliklari rus tili nutq birliklari bilan lingvokulturologik farqlari, ularning o‘zaro badiiy tarjimasi natijasida leksik birlikka aylanganlarining lug‘atlarda ta’minlanishi va tarjima imkoniyatini oshirishi borasidagi nuqtayi nazarlar, o‘zbek milliy mental xarakterining yorqinligi tilda aks etishi haqidagi ilmiy xulosalar O‘zbekiston milliy teleradiokompaniyasi “Toshkent” teleradiokanali tonggi dasturini tayyorlashda foydalanilgan (“Toshkent” teleradiokanali davlat muassasasining 2024-yil 20-maydagi 01-15-48-son ma’lumotnomasi). Natijada tarjima usullarining ahamiyati, ayniqsa, kinofilm va badiiy adabiyotlarda qo‘llanilgan o‘zbek tilidagi modallik, emotsionallikni etkazib berishda rus tilining til vositalari uetishmasligi va rus tilidan tarjima qilingan filmlarning o‘zbek tilidagi variantida yanada bou koloritga erishilganligiga doir yangi ma’lumotlar bo‘lib xizmat qilgan.