Ruzimurodov Nodirjon Fazliddinovichning
fanl doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): “Qandli diabet va Long-COVID: giperglikemiya va insulinorezistentlikning immunologik mexanizmlari” ixtisosliklar shifri: 14.00.36 – Allergologiya va immunologiya.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2024.2.DSc/Tib1100.
Ilmiy maslahatchi: Aripova Tamara Uktamovna, tibbiyot fanlari doktori, akademik.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Immunologiya va inson genomikasi institutida bajarilgan.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Immunologiya va inson genomikasi instituti, DSc.02/30.12.2019.Tib.50.01.
Rasmiy opponentlar: Ismailova Guli Amindjanovna, tibbiyot fanlari doktori, professor; Axmedova Xalida Yuldashevna, tibbiyot fanlari doktori, professor; Xalimova Zamira Yusupovna, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Samarqand davlat tibbiyot universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: koviddan keyingi (Long-COVID) davrda qandli diabetda giperglikemiya va insulinorezistentlikning immunologik mexanizmlarini aniqlashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor COVID-19 dan oldin va keyin rivojlangan qandli diabet bilan kasallanganlar organizmida tizimli yallig‘laninish va angiogen jarayonining kuchayishi sababli qon-tomir endotelial omili (VEGF-A) va β-transformirlangan o‘sish omili (TGF-β) miqdorlarining ishonarli darajada ortishi isbotlangan;
ilk bor SARS-CoV-2 infeksiyasidan keyin rivojlangan kandli diabet bilan kasallangan bemorlar organizmida virus replikatsiyasi kuchayishi va kasallik kechishining og‘irlashuvi sababli metabolik jarayon markerlari insulinga o‘xshash o‘sish omili (IGF-1) va interferon induksiyalagan oqsil (IP-10) miqdorlarining keskin ortishi aniqlangan;
ilk bor COVID-19dan oldin va keyin rivojlangan qandli diabetda immun yallig‘laninish jarayonining kuchayishi sababli kasallanganlar qon zardobida qon-tomir hujayra adgeziyasi molekulasi (VCAM-1), xamda hujayralarora adgeziya molekulasi (ICAM-1) miqdorlarining me’yorga nisbatan ishonarli ortishi isbotlangan;
ilk bor SARS-CoV-2 infeksiyasidan keyin rivojlangan kandli diabet bilan kasallangan bemorlar organizmida virus invaziyasi va metabolik jarayon kuchayishi sababli yog‘ hujayralari tomonidan sintezlanadigan gormonlar - leptin miqdorining keskin ortishi fonida adiponektin miqdorining ishonarli kamayishi isbotlangan.
ilk bor COVID-19 dan keyin qandli diabet bilan kasallangan, ammo emlangan bemorlarda vaksinatsiyaning immunyallig‘lanish va metabolik jarayonni susaytirishi sababli emlanmaganlarga nisbatan VEGF-A, TGF-β, IP-10, VCAM-1, ICAM-1, leptin miqdorlari kamayishi va adiponektin miqdorining esa ortishi aniqlangan;
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Koviddan keyingi (Long-COVID) davrda qandli diabetda giperglikemiya va insulinorezistentlikning immunologik mexanizmlarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy natijalari asosida:
birinchi ilmiy yangiligi: ilk bor COVID-19 dan oldin va keyin rivojlangan qandli diabet bilan kasallanganlar organizmida tizimli yallig‘laninish va angiogen jarayonining kuchayishi sababli qon-tomir endotelial omili (VEGF-A) va β-transformirlangan o‘sish omili (TGF-β) miqdorlarining ishonarli darajada ortishi isbotlanganligi bo‘yicha «Postkovid davrida qandli diabetli yoshi katta aholining immun tizim holati hususiyatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/004-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Navoiy shahar tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 1908-5-79-DOP/2024-son buyrug‘i hamda Navoiy viloyat endokrinologiya dispanserining 17.09.2024 yildagi 82-son buyrug‘i bilan amaliyotgan joriy etilgan. «COVID-19 pandemiyasi sharoitida qandli diabet kechishining klinik hususiyatlari va uning oqibatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/005-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Xatirchi tumani tibbiyot birlashmasining 20.09.2024 yildagi 4620-5-77-TB/2024-son buyrug‘i hamda Kanimex tuman tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 2298-5-70-TB/2024 son buyrug‘i bilan amaliyotga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024-yil 22-oktyabrdagi 07/106-son ma’lumotnomasi); ijtimoiy samaradorligi: postkovid davrda diabet bilan og‘rigan bemorlarda klinik va immunologik o‘zgarishlarni aniqlash usulidan foydalanish kasallik asoratlari kamaytirish, davolash samaradorligini oshirish, kasalxonada yotish muddatini qisqartirish hisobiga iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati ortadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Navoiy shahar tibbiyot birlashmasi, Navoiy viloyat endokrinologiya dispanseri, Xatirchi tumani tibbiyot birlashmasi, Kanimex tuman tibbiyot birlashmasi amaliy faoliyatiga joriy etilishi postkovid davrda qandli diabetni erta tashxislash va kechishini nazoratini ta’minlaydi, bu esa davolash hisobiga bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 624000 so‘m, shuningdek kasalxonada yotish kunlari qiskarishi xisobigi bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 475310 so‘mni tashkil qilgan. xulosa: COVID-19 dan oldin va keyin rivojlangan qandli diabet bilan kasallanganlar organizmida tizimli yallig‘laninish va angiogen jarayonining kuchayishi aniqlash uchun qon-tomir endotelial omili (VEGF-A) va β-transformirlangan o‘sish omili (TGF-β) miqdorlarini aniqlash isbotlangan.
ikkinchi ilmiy yangiligi: ilk bor SARS-CoV-2 infeksiyasidan keyin rivojlangan kandli diabet bilan kasallangan bemorlar organizmida virus invaziyasi kuchayishi va kasallik kechishining og‘irlashuvi sababli metabolik jarayon markerlari insulinga o‘xshash o‘sish omili (IGF-1) va interferon induksiyalagan oqsil (IP-10) miqdorlarining keskin ortishi aniqlanganligi bo‘yicha «Postkovid davrida qandli diabetli yoshi katta aholining immun tizim holati hususiyatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/004-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Navoiy shahar tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 1908-5-79-DOP/2024-son buyrug‘i hamda Navoiy viloyat endokrinologiya dispanserining 17.09.2024 yildagi 82-son buyrug‘i bilan amaliyotgan joriy etilgan. «COVID-19 pandemiyasi sharoitida qandli diabet kechishining klinik hususiyatlari va uning oqibatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/005-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Xatirchi tumani tibbiyot birlashmasining 20.09.2024 yildagi 4620-5-77-TB/2024-son buyrug‘i hamda Kanimex tuman tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 2298-5-70-TB/2024 son buyrug‘i bilan amaliyotga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024-yil 22-oktyabrdagi 07/106-son ma’lumotnomasi); ijtimoiy samaradorligi: postkovid davrda diabet bilan og‘rigan bemorlarda klinik va immunologik o‘zgarishlarni aniqlash usulidan foydalanish kasallik asoratlari kamaytirish, davolash samaradorligini oshirish, kasalxonada yotish muddatini qisqartirish hisobiga iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati ortadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Navoiy shahar tibbiyot birlashmasi, Navoiy viloyat endokrinologiya dispanseri, Xatirchin tumani tibbiyot birlashmasi, Kanimex tuman tibbiyot birlashmasi amaliy faoliyatiga joriy etilishi postkovid davrda qandli diabetni erta tashxislash va kechishini nazoratini ta’minlaydi, bu esa davolash hisobiga bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 624000 so‘m, shuningdek kasalxonada yotish kunlari qiskarishi xisobigi bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 475310 so‘mni tashkil qilgan. xulosa: SARS-CoV-2 infeksiyasidan keyin rivojlangan kandli diabet bilan kasallangan bemorlar organizmida virus invaziyasi kuchayishi va kasallik kechishining og‘irlashuvida metabolik jarayon markerlari insulinga o‘xshash o‘sish omili (IGF-1) va interferon induksiyalagan oqsil (IP-10) miqdorlari aniqlangan;
uchinchi ilmiy yangiligi: ilk bor COVID-19 dan oldin va keyin rivojlangan qandli diabetda immun yallig‘laninish jarayonining kuchayishi sababli kasallanganlar qon zardobida qon-tomir hujayra adgeziyasi molekulasi (VCAM-1), xamda hujayralarora adgeziya molekulasi (ICAM-1) miqdorlarining me’yorga nisbatan ishonarli ortishi isbotlanganligi bo‘yicha «Postkovid davrida qandli diabetli yoshi katta aholining immun tizim holati hususiyatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/004-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Navoiy shahar tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 1908-5-79-DOP/2024-son buyrug‘i hamda Navoiy viloyat endokrinologiya dispanserining 17.09.2024 yildagi 82-son buyrug‘i bilan amaliyotgan joriy etilgan. «COVID-19 pandemiyasi sharoitida qandli diabet kechishining klinik hususiyatlari va uning oqibatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/005-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Xatirchi tumani tibbiyot birlashmasining 20.09.2024 yildagi 4620-5-77-TB/2024-son buyrug‘i hamda Kanimex tuman tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 2298-5-70-TB/2024 son buyrug‘i bilan amaliyotga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024-yil 22-oktyabrdagi 07/106-son ma’lumotnomasi); ijtimoiy samaradorligi: postkovid davrda diabet bilan og‘rigan bemorlarda klinik va immunologik o‘zgarishlarni aniqlash usulidan foydalanish kasallik asoratlari kamaytirish, davolash samaradorligini oshirish, kasalxonada yotish muddatini qisqartirish hisobiga iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati ortadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Navoiy shahar tibbiyot birlashmasi, Navoiy viloyat endokrinologiya dispanseri, Xatirchi tumani tibbiyot birlashmasi, Kanimex tuman tibbiyot birlashmasi amaliy faoliyatiga joriy etilishi postkovid davrda qandli diabetni erta tashxislash va kechishini nazoratini ta’minlaydi, bu esa davolash hisobiga bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 624000 so‘m, shuningdek kasalxonada yotish kunlari qiskarishi xisobigi bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 475310 so‘mni tashkil qilgan. xulosa: COVID-19 dan oldin va keyin rivojlangan qandli diabetda immun yallig‘laninish jarayonining kuchayishida qon-tomir hujayra adgeziyasi molekulasi (VCAM-1), xamda hujayralarora adgeziya molekulasi (ICAM-1) miqdorlarini aniqlash isbotlangan;
 to‘rtinchi ilmiy yangiligi: ilk bor SARS-CoV-2 infeksiyasidan keyin rivojlangan kandli diabet bilan kasallangan bemorlar organizmida virus invaziyasi va metabolik jarayon kuchayishi sababli yog‘ hujayralari tomonidan sintezlanadigan gormonlar - leptin miqdorining keskin ortishi fonida adiponektin miqdorining ishonarli kamayishi isbotlanganligi bo‘yicha «Postkovid davrida qandli diabetli yoshi katta aholining immun tizim holati hususiyatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/004-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Navoiy shahar tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 1908-5-79-DOP/2024-son buyrug‘i hamda Navoiy viloyat endokrinologiya dispanserining 17.09.2024 yildagi 82-son buyrug‘i bilan amaliyotgan joriy etilgan. «COVID-19 pandemiyasi sharoitida qandli diabet kechishining klinik hususiyatlari va uning oqibatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/005-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Xatirchi tumani tibbiyot birlashmasining 20.09.2024 yildagi 4620-5-77-TB/2024-son buyrug‘i hamda Kanimex tuman tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 2298-5-70-TB/2024 son buyrug‘i bilan amaliyotga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024-yil 22-oktyabrdagi 07/106-son ma’lumotnomasi); ijtimoiy samaradorligi: postkovid davrda diabet bilan og‘rigan bemorlarda klinik va immunologik o‘zgarishlarni aniqlash usulidan foydalanish kasallik asoratlari kamaytirish, davolash samaradorligini oshirish, kasalxonada yotish muddatini qisqartirish hisobiga iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati ortadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Navoiy shahar tibbiyot birlashmasi, Navoiy viloyat endokrinologiya dispanseri, Xatirchi tumani tibbiyot birlashmasi, Kanimex tuman tibbiyot birlashmasi amaliy faoliyatiga joriy etilishi postkovid davrda qandli diabetni erta tashxislash va kechishini nazoratini ta’minlaydi, bu esa davolash hisobiga bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 624000 so‘m, shuningdek kasalxonada yotish kunlari qiskarishi xisobigi bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 475310 so‘mni tashkil qilgan. xulosa: SARS-CoV-2 infeksiyasidan keyin rivojlangan kandli diabet bilan kasallangan bemorlar organizmida virus invaziyasi va metabolik jarayon kuchayishi sababli yog‘ hujayralari tomonidan sintezlanadigan gormonlar - leptin va adiponektin miqdorini aniqlash isbotlangan.
beshinchi ilmiy yangiligi: ilk bor COVID-19 dan keyin qandli diabet bilan kasallangan, ammo emlangan bemorlarda vaksinatsiyaning immunyallig‘lanish va metabolik jarayonni susaytirishi sababli emlanmaganlarga nisbatan VEGF-A, TGF-β, IP-10, VCAM-1, ICAM-1, leptin miqdorlari kamayishi va adiponektin miqdorining esa ortishi aniqlanganligi bo‘yicha «Postkovid davrida qandli diabetli yoshi katta aholining immun tizim holati hususiyatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/004-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Navoiy shahar tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 1908-5-79-DOP/2024-son buyrug‘i hamda Navoiy viloyat endokrinologiya dispanserining 17.09.2024 yildagi 82-son buyrug‘i bilan amaliyotgan joriy etilgan. «COVID-19 pandemiyasi sharoitida qandli diabet kechishining klinik hususiyatlari va uning oqibatlari» uslubiy tavsiyanomasi ishlab chiqilgan (Immunologiya va inson genomikasi instituti Ekspert kengashida 2024-yil 5-aprelida DSc3u-t/005-son xulosasi bilan tasdiqlangan). Mazkur taklif Xatirchi tumani tibbiyot birlashmasining 20.09.2024 yildagi 4620-5-77-TB/2024-son buyrug‘i hamda Kanimex tuman tibbiyot birlashmasining 17.09.2024 yildagi 2298-5-70-TB/2024 son buyrug‘i bilan amaliyotga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024-yil 22-oktyabrdagi 07/106-son ma’lumotnomasi); ijtimoiy samaradorligi: postkovid davrda diabet bilan og‘rigan bemorlarda klinik va immunologik o‘zgarishlarni aniqlash usulidan foydalanish kasallik asoratlari kamaytirish, davolash samaradorligini oshirish, kasalxonada yotish muddatini qisqartirish hisobiga iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati ortadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Navoiy shahar tibbiyot birlashmasi, Navoiy viloyat endokrinologiya dispanseri, Xatirchi tumani tibbiyot birlashmasi, Kanimex tuman tibbiyot birlashmasi amaliy faoliyatiga joriy etilishi postkovid davrda qandli diabetni erta tashxislash va kechishini nazoratini ta’minlaydi, bu esa davolash hisobiga bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 624000 so‘m, shuningdek kasalxonada yotish kunlari qiskarishi xisobigi bir bemorga nisbatan iqtisodiy samaradorlik 475310 so‘mni tashkil qilgan. xulosa: COVID-19 dan keyin qandli diabet bilan kasallangan va emlangan bemorlarda vaksinatsiyaning immunyallig‘lanish va metabolik jarayoni VEGF-A, TGF-β, IP-10, VCAM-1, ICAM-1, leptin va adiponektin miqdorlariga bohliqligi aniqlangan.