Нурматов Сирожиддин Султанмуратовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар:
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи):
“Ҳиндий тилида саноқ тизимининг шаклланиши ва тараққиёти”, 10.00.05 – Осиё ва Африка халқлари тили ва адабиёти (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2019.2.DSc/Fil170.
Илмий маслаҳатчи: Содиқов Қосимжон Позилович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат шарқшунослик университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.21.01.
Расмий оппонентлар: Сафаров Шаҳриёр Сафарович, филология фанлари доктори, профессор; Носирова Саодат Абдуллаевна, филология фанлари доктори, профессор; Низомиддинов Нажмиддин Ғуломович, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ҳиндий тилидаги сон туркумига оид сўзларнинг шаклланиш ва ривожланиш босқичларини диахроник-синхроник аспектда атрофлича баҳолаш ҳамда уларнинг шаклланиш ва ривожланиш жараёнларида юзага келган лингвистик ҳодисаларни аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ҳиндий тилидаги сонларнинг шаклланишидаги ўзига хос лингвистик хусусиятлар ва сонларнинг тараққиёти жараёнида юз берган фонетик ўзгаришлар атрофлича ўрганилиши натижасида қадимги ҳинд-орий тилларидан ўрта ҳинд-орий тиллари даврига ўтиш жараёнида баъзи ундошлар серебрал товушларга, қисқа унли товушлар чўзиқ унли товушларга ўзгарганлиги, қадимги ҳинд-орий тиллари даврида шаклланган сонларга оид сўзлардан фарқли равишда, ўрта ҳинд-орий тиллари даврига хос бўлган апабҳаранша тилидаги сонларга оид сўзларнинг аксарияти, янги ҳинд-орий тиллари даврига келиб ҳеч қандай фонетик ўзгаришларсиз ривожланганлиги аниқланган;
ҳиндий тилидаги сон туркумига оид сўзларнинг шаклланиши ва ривожланиши жараёнида морфонологик ҳамда элизия, герминация, метатеза ҳодисалари юз берганлиги аниқланиб, сонлар таркибида лигатура шакллари ҳосил бўлганлиги, фонетик вариантга эга шакллар билан бир қаторда диалектал вариантга эга шакллар ҳам мавжуд эканлиги ва бунга асосий сабаб, ҳиндий тилининг икки тармогʻи, яʼни шарқий ва ғарбий ҳиндий тармоқларининг ўзига хосликлари сонларга хос сўзларда ҳам намоён бўлганлиги далилланган;
ҳиндий тилидаги сонлардан ясалган тацама сўзларининг шаклланишида сандҳий ҳодисаси борлиги исботланган ва унли товушларда сандҳий ҳодисасининг юз бериши ундош товушларда юз берган сандҳий ҳодисасига нисбатан етакч ўринни эгаллаши аниқланган;
ҳиндий тилидаги сонлардан ясалган двигу сўзлари структур-семантик жиҳатдан атрофлича очиб берилиб, улар тацама, тадбҳава ҳамда гибрид сўзларга хослиги аниқланиб, тацама гуруҳига оид двигу сўзлари тадбҳава ва гибрид сўзларига нисбатан етакчи ўринни эгаллаши исботланган;     
ҳиндий тилидаги сон компонентли фразеологик бирликлар таҳлил этилиши натижасида улар фразеологик бутунлик, фразеологик қўшилма ва фразеологик чатишма каби гуруҳларга тақсимланиб, турли моделлар ишлаб чиқилган ва бирликларга оид сонлар орасида “бир” саноқ сонидан ясалган фразеологик бирликлар учала гуруҳда ҳам етакчи ўринда ўз ифодасини топганлиги мисоллар талқинида аниқланган;
ҳиндий тилидаги нумеративларнинг этимологияси ва уларнинг валентлик жиҳатлари очиб берилиб, омонимия ҳодисаси тацама типига оид нумеративларнинг шаклланишида кўп содир бўлганлиги аниқланган ҳамда сонли бирикмалар таркибида саноқ сонларга нисбатан валентлик хусусиятини англатиб келаётган нумеративларнинг маҳсулдор қолиплари белгиланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ҳиндий тилидаги саноқ тизимининг шаклланиши ва тараққиёти мавзусидаги тадқиқот юзасидан олинган илмий натижалар ва амалий таклифлар асосида:
ҳиндий тилидаги сонларга хос сўзларнинг шаклланиш ва ривожланиш тадқиқига доир илмий-назарий натижалардан И-204-4-5 рақамли “Инглиз тили мутахассислик фанларидан ахборот-коммуникацион технологиялари асосида виртуал ресурслар яратиш ва ўқув жараёнига жорий этиш” номли инновацион тадқиқот лойиҳаси доирасида самарали фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2021-йил 20-апрелдаги 870/30.02.01-сон маълумотномаси). Ҳинд-орий тилларига хос бўлган ҳиндий тилидаги нумеративлар этимологик жиҳатдан атрофлича таҳлил қилиниши натижасида улар орасида хорижий тиллардан, хусусан, инглиз тилидан ўзлашган нумеративлар ҳам мавжуд эканлиги, ҳиндий тили лексикасига инглиз тилидан ўзлашган нумеративлар ҳозирда ҳиндча бадиий матнларда ҳам кўп қўлланилиши аниқланган ва натижада уларни таҳлил этиш инглиз тилидан ўзлашган ушбу сўзларнинг ўзига хос ифодаланиш жиҳатларини чуқур ўрганиш имконини берган;
ҳиндий тилидаги сонларнинг шаклланишидаги ўзига хос лингвистик хусусиятлар тадқиқ этилиши жараёнида олинган натижалардан Ҳиндистоннинг Жамия Миллия Исламия университетининг Хорижий тиллар кафедраси ҳамда “Ўзбек тили ва адабиёти” тадқиқот маркази томонидан ўтказилган илмий вебинарда фойдаланилган (Ҳиндистон Республикаси Жамия Миллия Исламия университетининг 2023-йил 16-майдаги маълумотномаси). Натижада ҳиндий тилидаги сонларнинг шаклланишида юз берган фонетик ўзгаришларнинг ўзига хос лингвистик хусусиятлари хусусида атрофлича илмий маълумотлардан воқиф бўлинган. Шунингдек, ҳиндий ва ўзбек тилларидаги сонларнинг ўзига хос шаклланиш жиҳатларига доир назарий қарашлардан лингвистика доирасида ўқитиладиган махсус фанлардан маърузалар тайёрлашда ҳам кенг фойдаланилган;
ҳиндий тилидаги сонларга хос сўзларнинг шаклланиш тарихига доир олинган натижалардан И-204-4-5 рақамли “Инглиз тили мутахассислик фанларидан ахборот-коммуникацион технологиялари асосида виртуал ресурслар яратиш ва ўқув жараёнига жорий этиш” номли инновацион тадқиқот лойиҳаси доирасида самарали фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2021-йил 20-апрелдаги 870/30.02.01-сон маълумотномаси). Қадимги ҳинд-орий тиллари давридан то ҳозирги янги ҳинд-орий тиллари давригача ривожланган сонларга хос сўзларнинг шаклланишида турли фонетик жараёнлар содир бўлганлиги, уларнинг шаклланиш жараёнида асосан унли ва ундош товушлар элизия ҳодисасига учраганлиги ва натижада сонлар таркибида ўзгаришлар рўй берганлигига оид назарий қарашлардан лингвистика доирасида ўқитиладиган махсус фанларда кенг фойдаланилган;
ҳиндий тилидаги нумеративларнинг этимологияси ва уларнинг валентлик жиҳатлари очиб берилиб, омонимия ҳодисаси тацама типига оид нумеративларнинг шаклланишида кўп содир бўлганлиги аниқланган ҳамда сонли бирикмалар таркибида саноқ сонларга нисбатан валентлик хусусиятини англатиб келаётган нумеративларнинг маҳсулдор қолиплари белгиланганлигига оид таклифлар Дания Қироллигининг Архус университетидаги “Ҳиндистон ва Жанубий Осиё тадқиқотлари” кафедраси ҳамда Даниядаги Копенгаген университети ва Швециядаги Уппсала университети ҳамкорлигида ўтказилган илмий вебинарда “Ҳинд-орий тилларидаги сонларнинг ривожланишига доир баъзи муаммолар хусусида” мавзусида илмий мунозарада фойдаланилган (Дания Қироллиги Архус университетининг 2021-йил 25-июндаги маълумотномаси). Натижада, ҳиндий тилидаги сонларнинг ривожланишига санскрит, палий, пракрит, апабҳаранша тилларининг таъсири катта бўлгани, ўнликларга оид сонларнинг таркибида турли хил бирликларга оид алломорфлар мавжуд эканлиги ҳақида, шунингдек, сонлар иштирокида ясалган двигу сўзларининг лексик жиҳатлари хусусида атрофлича илмий маълумотга эга бўлинган;
ҳинд-орий тилларидаги сонларнинг ўзига хос шаклланиш хусусиятларига оид назарий фикрлардан, хусусан, ҳиндий тилидаги сонлар иштирокидаги фразеологик бирликларнинг лисоний хусусиятларига доир таҳлилий фикрлардан “Ўзбекистон” телерадиоканали ДУК “Маданий-маърифий ва бадиий эшиттиришлар” муҳаррияти томонидан тайёрланган “Ассалом, Ўзбекистон!” ва “Тунги бедор” радиоешиттиришларида фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканали давлат унитар корхонасининг 2021-йил 9-апрелдаги ЎЗ/Р-01-38-21-сон маълумотномаси). Натижада тилшунос олимлар ва хорижий тилларни ўрганаётган ихлосмандлар ҳиндий тилидаги сонларнинг ўзига хос жиҳатларидан воқиф бўлган ва ушбу илмий маълумотлар радиоешиттиришларнинг таъсирчанлиги ва халқчиллигини оширишга хизмат қилган.