Каландарова Ферангиз Азаматовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертация ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Мирзо Сомий шахсий коллекциясидаги материалларнинг тарихий-манбашунослик таҳлили. 07.00.08 -Тарихшунослик, манбашунослик ва тарихий тадқиқот усуллари.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.1.PhD/Tar1360.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат педагогика университети, DSc.03/30.12.2021.Tar.26.03.
Илмий раҳбар: Тўраев Ҳалим Ҳожиевич тарих фанлари доктори, профессор.
Расмий оппонентлар: Шамсиддин Сирожиддин ўғли Камолиддин, тарих фанлари доктори, профессор;    Тошова Шарифа Паноевна, тарих фанлари бойича фалсафа доктори (PhD)
Етакчи ташкилот: Оʻзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Шарқшунослик институти.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Мирзо Сомий шахсий коллекцияси ва ундаги материалларнинг тарихий-манбашунослик таҳлилини амалга оширишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг  илмий янгилиги:
Мирзо Сомий шахсий коллекцияси мисолида уларнинг қўлёзма нусхалари ва уларнинг ижтимоий-сиёсий, диний ва ахлоқий мазмуни, тарихий-сиёсий тушунчалар ва ва  қарашларининг илмий-назарий аҳамияти, тарихий ва замонавий воқеликни баён этиш билан бир қаторда, уларга нисбатан ўзининг мустақил ёндашувини намоён қилганлиги  ҳамда ҳисобот шаклидаги мактублар ва шахсий мазмундаги мактубларнинг биографик мазмунни тўлдириши аниқланган;
Мирзо Сомийнинг сарой муншиси лавозимидан ташқари судур, мирохўр вазифаларида фаолият кўрсатгани, вақф масалалари бўйича туман қозилари фаолиятини назорат қилиш ваколатига эга бўлгани, давлат айрим сарой амалдорларининг хазинани талон-торож қилинишдаги салбий таъсири ҳамда сарой амалдорлари ўртасидаги шахсий адоват ва бунинг оқибатида бошқарув тизимида носоғлом ижтимоий муҳитнинг пайдо бўлиши аниқланган;
Шахсий коллекция таркибидаги“Миръот ул-яқин” ва “Дахмаи шоҳон”  асарларининг илм аҳлига кам маълум бўлган қўлёзма нусхалари ва уларнинг мазмунига кўра шиаликнинг Бухоро ижтимоий-диний муҳитидаги ижтимоий-ахлоқий муҳитга таъсирини ўрганиш бўйича бирламчи манба эканлиги ҳамда “Дахмаи шоҳон” нусхасининг ўрганилиши натижасида ундаги айрим бобларнинг бошқа нусхаларда мавжуд эмаслиги далилланган;
“Тарихи салотини манғития”нинг дастлаб Мирзо Сомий шахсий коллекциясида сақланганлиги, унинг Бухоро амирлиги давлат бошқаруви (лавозим вазифалари, мавқеи, иерархик ҳолати), этник (уруғлар, аҳоли тоифлари) муносабатлар ва рус-Бухоро урушларидаги ҳарбий ҳаракатлар тарихини ёритувчи муҳим манба сифатида саройдаги ижтимоий муҳит, ўзаро ихтилофлар, мансаб суиистеъмолликлари, давлат мулкини талон-торож қилиш, олий ҳукмдорга мурожаат ва унинг натижалари тўғрисидаги масалаларга аниқлик киритиши кўрсатиб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Мирзо Сомий шахсий коллекциясининг тарихий-манбашунослик таҳлили мавзуси бўйича ишлаб чиқилган илмий хулоса ва таклифлар асосида:
Мирзо Сомий шахсий коллекцияси мисолида уларнинг қўлёзма нусхалари ва уларнинг ижтимоий-сиёсий, диний ва ахлоқий мазмуни, тарихий-сиёсий тушунчалар ва ва  қарашларининг илмий-назарий аҳамияти, тарихий ва замонавий воқеъликни баён этиш билан бир қаторда, уларга нисбатан ўзининг мустақил ёндашувини намоён қилганлиги  ҳамда ҳисобот шаклидаги мактублар ва шахсий мазмундаги мактубларнинг биографик мазмунни тўлдиришини аниқлашга оид тавсиялар Бухоро давлат музей-қўриқхонаси Тарих бўлими ва Бухоро адабиёти тарихи музей филиали ноёб материаллар, ҳамда янги маълумотлар билан бойитилган. Шунингдек, Мирзо Сомийнинг амир номига ёзган мактублари, ҳисобот ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатлари таҳлили натижасида, муаллифнинг фаолиятига оид тўпланган қимматли маълумотлар музей-қўриқхона Ҳужжатлар фондини бойитиш учун тақдим этилди. Бундан ташқари, илмий тадқиқот иши юзасидан “Арк” вилоят ўлкашунослик филиалида музейида фойдаланилди. (Ўзбекистон Республикаси Туризм ва спорт вазирлиги ҳузуридаги Маданий меърос агентлигининг 2023-йил 13- июлдаги 04-06/2393-сонли маълумотномаси). Натижада, музей ходимлари Бухоро музейида сақланувчи Мирзо Сомий шахсий коллекцияси тўғрисида кўплаб янги маълумотларга эга бўлган.
Мирзо Сомийнинг сарой муншиси лавозимидан ташқари судур, мирохўр вазифаларида фаолият кўрсатгани, вақф масалалари бўйича туман қозилари фаолиятини назорат қилиш ваколатига эга бўлгани, давлат айрим сарой амалдорларининг хазинани талон-тарож қилинишдаги салбий таъсири ҳамда сарой амалдорлари ўртасидаги шахсий адоват ва бунинг оқибатида бошқарув тизимида носоғлом ижтимоий муҳитнинг пайдо бўлишини аниқлашга оид маʼлумотлар Бухоро вилоят телерадиокомпаниясида “Ассалом Бухоро”, “Саккизинчи моʻжиза” кўрсатувларининг 2023-йил январ-феврал ойларидаги сонларининг ссенарийларини тайёрлашда унумли фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2023-йил 7-июлдаги 02-09-169-сонли маълумотномаси). Натижада ушбу телекўрсатувлар учун тайёрланган материалларнинг мазмуни ёш авлоднинг маънавий оламини бойитишга, Бухоронинг сўнгги ўрта асрлар тарихи ва унинг долзарб масалаларига оид билим ва дунёқарашини кенгайтиришга хизмат қилган.
    Шахсий коллекция таркибидаги“Миръот ул-яқин” ва “Дахмаи шоҳон”  асарларининг илм аҳлига кам маълум бўлган қўлёзма нусхалари ва уларнинг мазмунига кўра шиаликнинг Бухоро ижтимоий-диний муҳитидаги ижтимоий-ахлоқий муҳитга таъсирини ўрганиш бўйича бирламчи манба эканлиги ҳамда “Дахмаи шоҳон” нусхасининг ўрганилиши натижасида ундаги айрим бобларнинг бошқа нусхаларда мавжуд эмаслигини далиллашга оид хулосалар “Буюк ипак йўли” Бухоро вилоят маданий-маърифий марказ томонидан амалга оширилган “Бухоро амирлиги қозихона маҳкамаси тарихи” номли илмий лойиҳа (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ҳузуридаги нодавлат-нотижорат ташкилотларни қўллаб-қувватлаш жамоат фондининг 2022-йил 27-июлдаги 77/12/15-сонли давлат гранти)ни амалга оширишда фойдаланилган (“Буюк ипак йўли” Бухоро вилоят маданий-маърифий марказининг 2023-йил 22-сентябрдаги 17/01-2023 сонли маълумотномаси). Натижада ушбу маълумотлар “Буюк ипак йўли” Бухоро вилоят маданий-маърифий марказ томонидан наш этилган “Бухоро амирлиги қозихона маҳкамаси тарихи” (ХВИИИ аср ўрталари - ХХ аср бошлари) номли китобнинг илмий мазмунини оширишга хизмат қилган.
“Тарихи салотини манғития”нинг дастлаб Мирзо Сомий шахсий коллекциясида сақланганлиги, унинг Бухоро амирлиги давлат бошқаруви (лавозим вазифалари, мавқеи, иерархик ҳолати), этник (уруғлар, аҳоли тоифлари) муносабатлар ва рус-бухоро урушларидаги ҳарбий ҳаракатлар тарихини ёритувчи муҳим манба сифатида саройдаги ижтимоий муҳит, ўзаро ихтилофлар, мансаб суиистеъмолликлари, давлат мулкини талон-тарож қилиш, олий ҳукмдорга мурожаат ва унинг натижалари тўғрисидаги масалаларга аниқлик киритиши кўрсатиб беришга оид маʼлумотлар Бухоро вилоят телерадиокомпаниясида “Ассалом Бухоро”, “Саккизинчи моʻжиза” кўрсатувларининг 2023-йил январ-феврал ойларидаги сонларининг ссенарийларини тайёрлашда унумли фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2023-йил 7-июлдаги 02-09-169-сонли маълумотномаси). Натижада кенг жамоатчилик Мирзо Сомий шахсий коллекцияси, унинг Бухоро амирлиги давлат бошқаруви, этник муносабатлар ва рус-бухоро урушларидаги ҳарбий ҳаракатлар тарихини ёритувчи маълумотларга эга бўлиш имконини берган.