Abishova Gulxan Matjanovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri: «Nemis va qoraqalpoq tillarida kelishiklar sistemasining semantik vazifasi», 10.00.06 – «Qiyosiy adabiyotshunoslik, chog‘ishtirma tilshunoslik va tarjimashunoslik» (filologiya fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.3.PhD/Fil2748.
Ilmiy rahbarining F.I.Sh., ilmiy darajasi va unvoni: Qudaybergenov Mambetkerim Sarsenbaevich, filologiya fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Qoraqalpoq davlat universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Qoraqalpoq davlat universiteti PhD.03/30.04.2022.Fil.20.07.
Rasmiy opponentlarning F.I.Sh., ilmiy darajasi va unvoni: Alniyazov Aytmurat Ismailovich, filologiya fanlari doktori (DSc), professor; Sapaeva Rayxon Bobojonovna, filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD).
Yetakchi tashkilot nomi: Buxoro davlat universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi nemis va qoraqalpoq tillaridagi kelishik kategoriyasini qiyosiy tipologik yo‘nalishda o‘rganish, ularning o‘xshash va farqli belgilarini aniqlash, ikki tildagi kelishik qo‘shimchali so‘zlarning semantik belgilarini ochib berishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
nemis tilidagi kelishik kategoriyasini qoraqalpoq tilidagi kelishik tizimi bilan taqqoslash asosida ularning matn doirasidagi grammatik ifodalanish shakllari va kelishik qo‘shimchalari tomonidan hosil bo‘lgan sintaktik aloqalarnining o‘ziga xos farqli xususiyatlari aniqlangan;
nemis va qoraqalpoq tillaridagi gap tarkibida kelishiklar tizimining grammatik ifodasi yordamida gap ma’nosini konkretlashtirish, kengaytirish va to‘ldirish holatlari bilan bog‘liq bo‘lgan so‘z turkimlari o‘rtasidagi semantik-sintaktik funksiyalari isbotlangan;
qoraqalpoq tilidagi chiqish va o‘rin-payt kelishiklarining nemis tilidagi variativ shakli bo‘lgan Dativ va Akkusativ kelishiklarini boshqarib keluvchi predlog va otlar oldida keluvchi artikllar bilan ifodalanilishi asoslangan;
nemis va qoraqalpoq tillaridagi kelishiklar tizimining qiyosiy tahlili natijasida har bir tilga mansub lisoniy birliklarning gap tarkibidagi sintaktik, morfologik va semantik bog‘lanishi jihatidan o‘ziga xos lingvomadaniy xususiyatlari dalillangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Nemis va qoraqalpoq tillaridagi kelishiklar tizimining semantik funksiyasining tahlili bo‘yicha olingan ilmiy natijalar va amaliy tavsiyalar asosida:
nemis tilidagi kelishik kategoriyasini qoraqalpoq tilidagi kelishiklar tizimi bilan taqqoslash asosida ularning matn doirasidagi grammatik ifodalanish shakllari kelishik qo‘shimchalari tomonidan hosil bo‘lgan sintaktik aloqalarnining o‘ziga xos farqli xususiyatlari yuzasidan olingan ilmiy-nazariy xulosalardan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy tadqiqot institutida 2012-2016-yillarda bajarilgan FA-F1-GOO3 son «Hozirgi qoraqalpoq tilida funksional so‘z yasalishi» mavzusidagi fundamental ilmiy loyihani amalga oshirishda foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy tadqiqot institutining 2023-yil 14-fevraldagi 57/1-son ma’lumotnomasi). Natijada qiyoslanilayotgan nemis va qoraqalpoq tillaridagi kelishik tizimining grammatik xususiyatlarning hosil qiluvchi shakllarni o‘rganilishiga erishilgan;
nemis va qoraqalpoq tillaridagi gap tarkibida kelishiklar tizimining grammatik ifodasi yordamida gap ma’nosini konkretlashtirish, kengaytirish va to‘ldirish holatlari bilan bog‘liq bo‘lgan so‘z turkimlari o‘rtasidagi semantik-sintaktik funksiyalari haqidagi ilmiy xulosalardan Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi huzuridagi Davlat tilini rivojlantirish departamenti faoliyatida qo‘llanilgan (Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining 2023-yil 8-maydagi 11-04/5-05/1146-son ma’lumotnomasi). Natijada qarindosh bo‘lmagan til tizimiga kiruvchi tillarni o‘rganish, adabiy tilning xususiyatlarini tushunish va o‘zlashtirish, chet tilidagi yozuv va nutq madaniyatini egallashda nazariy va amaliy manba bo‘lib xizmat qilgan;
qoraqalpoq tilidagi chiqish va o‘rin-payt kelishiklarining nemis tilidagi variativ shakli bo‘lgan Dativ va Akkusativ kelishiklarini boshqarib keluvchi predlog va otlar oldida keluvchi artikllar bilan ifodasi bo‘yicha olingan ilmiy xulosalaridan Qoraqalpoq davlat universitetida 2018–2020-yillarda davlat ilmiy-texnik dasturi asosida amalga oshirilgan «P3-20170930309 – Qoraqalpoq folklori tilining adabiy til rivojlanishiga ta’siri masalasi» nomli amaliy tadqiqot dasturida foydalanilgan (Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universitetining 2024-yil 3-iyuldagi 01-21-02/1497-son ma’lumotnomasi). Natijada folklor asarlarini chet tillariga tarjima qilishda adabiy til me’yorlariga rioya qilinishiga erishilgan;
nemis va qoraqalpoq tillaridagi kelishiklar tizimining qiyosiy tahlili natijasida har bir tilga mansub lisoniy birliklarning gap tarkibidagi sintaktik, morfologik va semantik bog‘lanishi jihatidan o‘ziga xos lingvomadaniy xususiyatlari bo‘yicha keltirilgan ilmiy xulosalardan Qoraqalpog‘iston teleradiokompaniyasining «Erkin pikir» teleko‘rsatuvi va «Tilge itibar – elge itibar» eshittirishlarini tayyorlashda qo‘llanilgan (Qoraqalpog‘iston Respublikasi teleradiokompaniyasining 2023-yil 10-fevraldagi 05-22/76-son ma’lumotnomasi). Natijada qardosh bo‘lmagan tillarning o‘ziga xos lingvomadaniy xususiyatlarini aniqlash bilan eshittirish ma’naviy-ma’rifiy va badiiy jihatdan boyitilgan hamda jamoatchilikga targ‘ib etilgan.