Жўраев Муҳаммадюсуф Шавкатбек ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Фарғона водийсида кенг тарқалган доривор ўсимликлар ширалари (Ҳомоптера, Апҳидинеа) фаунаси ва экологияси», 03.00.06 – Зоология (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.4.PhD/B1029.
Илмий раҳбар: Хусанов Алижон Каримович, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассасалар номи: Андижон давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, PhD.03/30.06.2021.B.05.06.
Расмий оппонентлар: Абдуллаев Икром Искандарович, биология фанлари доктори, профессор; Юнусов Мирзакарим Мирзаҳалилович, биология фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Наманган давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Фарғона водийсида кенг тарқалган доривор ўсимликлар ширалари тур таркибини аниқлаш, уларни экологик-фаунистик жиҳатдан асослаш, муҳим турлар биологияси ва морфо-экологик хусусиятларини тавсифлаш ҳамда уларга қарши кураш бўйича тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Фарғона водийсида кенг тарқалган доривор ўсимликлар ширалари тур таркиби таҳлил этилиб, улар 5 оила 57 авлодга мансуб 133 турдан иборат эканлиги асосланган ҳамда водий фаунаси учун 37 тур ширалар илк марта аниқланган;
Фарғона водийсида кенг тарқалган доривор ўсимликларда учровчи ширалар текислик (67 тур, 50,38%), адирлик (10 тур, 7,52%), тоғолди (32 тур, 24,06%) ва тоғ ҳудуди (24 тур, 18,04%) баландлик минтақаларига мансублиги аниқланган;
шираларнинг ўсимликлар билан трофик ихтисослашувига кўра, монофаглар афидофаунанинг 71,4 фоизига, полифаглар 22,6 фоизига ҳамда кенг полифаглар 6,0 фоизига тўғри келишлиги асосланган;
ширалар доривор ўсимликларни зарарлаш хусусиятига кўра – кучли зарар етказувчи (67 тур), ўртача даражада зарар етказиши мумкин бўлган (57 тур) ҳамда ўсимликларга зарари деярли сезилмайдиган ширалар (9 тур) гуруҳларига мансублиги аниқланган;
Cаллиптеринелла туберcулата (вон Ҳейден, 1837), Маcросипҳум росае (Линнаеус, 1758) ва Чромапҳис жугландиcола (Калтенбач, 1843) турларининг митохондриал ДНК (мтДНК) нинг ситохром оксидаза И(CОИ) гени нуклеотидлар кетма-кетлиги асосида молекуляр идентификация қилинган;
шираларни доривор ўсимликларга таъсир даражаси аниқланиб, айни ҳашаротларни популяциясини бошқариш ва уларга қарши курашга доир тавсиялар ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Фарғона водийсида кенг тарқалган доривор ўсимликлар ширалари (Ҳомоптера, Апҳидинеа) фаунаси ва экологияси мавзуси бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Фарғона водийсида кенг тарқалган 92 тур доривор ўсимликларда яшовчи 133 тур шираларнинг рўйхати келтирилган бўлиб, уларнинг морфо-экологик тавсифи, биохилма-хиллик кўрсаткичлари, тарқалиши ва геоахборот маълумотлари, экологик хусусиятлари, хўжаликдаги аҳамиятига оид янги маълумотлар ва тавсиялар Андижон вилояти Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши бошқармаси Булоқбоши ҳамда Асака туман бўлимлари фаолиятида амалиётга жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариш вазирлигининг 2024-йил 27-мартдаги 03-03/3-2849-сон маълумотномаси). Натижада, мазкур туманларнинг ҳайвонот дунёси биохилма-хиллигининг давлат мониторинги олиб бориш, ҳайвонот дунёси обектлари давлат кадастрини юритиш ҳамда ҳудудда тарқалган доривор ўсимликлар ва уларда яшовчи шираларнинг тур таркибини, ареалларини, геоахборот маълумотлари базасини шакллантириш ҳамда популяцияларини баҳолаш имконини берган;
Cаллиптеринелла туберcулата (вон Ҳейден, 1837), Маcросипҳум росае (Линнаеус, 1758) ва Чромапҳис жугландиcола (Калтенбач, 1843) турларининг митохондриал ДНК (мт ДНК)нинг ситохром оксидаза И(CОИ) гени нуклеотидлар кетма-кетлиги асосида молекуляр идентификация қилинган. Бу турларнинг CОИ нуклеотидлар кетма-кетлиги бўйича маълумотлари Биотехнологик ахборотлар миллий маркази ГенБанки базасига жойлаштирилган (Биотехнологик ахборотлар миллий марказининг 2023-йил 2-4-декабрдаги маълумотномаси, бласт.нcби.ҳлм.ҳиҳ.гов). Натижада, Cаллиптеринелла туберcулата – ОР875331, Маcросипҳум росае - ОР858844, Чромапҳис жугландиcола ОР858830 инвентар рақами олинган ва улар халқаро миқёсида ширалар филогениясини молекуляр-генетик идентификациялаш имконини берган.