Jumaniyoz Alijon o‘g‘li Sangirovning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar:
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beradigan fan tarmog‘i nomi): “O‘zbek davlatchiligi tarixi: ashtarxoniylar davri boshqaruv tizimi”. 07.00.01 – O‘zbekiston tarixi.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqami: B2022.2.PhD/Tar. 1127
Ilmiy rahbar: Sherzodxon Mahmudov Tarix fanlari nomzodi dotsent.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Fanlar akademiyasi Tarix instituti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa, IK raqami: O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix instituti. DSc.02/30.12.2019. Tar.56.01.
Rasmiy opponentlar: Obid Tangirov, Tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD); Bobur Aminov, Tarix fanlari doktori.
Yetakchi tashkilot: Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: boshqaruvdagi islohotlar, kengash, devonning sulola davri uchun xos bo‘lgan xususiyatlari, markaziy va hududiy boshqaruvdagi mansab, unvonlarning vazifa, vakolatlarida hamda ma’muriy birliklarda yuzaga kelgan o‘zgarishlarni tadqiq etish orqali ashtarxoniylar davri davlat boshqaruvini ochib berishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
Ashtarxoniylar davrida davlatning moliya ishlari devon idorasi tomonidan amalga oshirilgani, moliyaviy amaliyotlar (hukmdorning inomlari ro‘yxati, kirim-chiqim xarajatlari, soliq-boj nazorati, moliyaviy imtiyozlar) “daftarxonayi oliy”dagi “daftari in’om”, “daftari tonobona, “daftari avorij”, “daftari tavjih (xarajat)” va “daftari baravoti (barotlar) oliy” kabi maxsus daftarlarda qayd etib borilgan hamda bu orqali xazinaning nazorati yo‘lga qo‘yilgani aniqlangan;
Subhonqulixon davrida ta’limni boshqaruviga doir islohot (oliy hukmdorning qarori bilan amalga oshiriladigan Buxoro mudarrislari, mutavallilarini lavozimiga tayinlash yoki bo‘shatish vakolatining qozi kalonga yuklanishi) sohada sifatning yaxshilanishiga (mudarris va mutavallilikka munosib nomzodlarning saralanishi, talabalarning o‘zlashtirishining yaxshilanishi) olib kelganligi aniqlangan;
Ubaydullaxonning o‘z mavqeyini mustahkamlash uchun otaliq va dodxohga nisbatan qushbegi kullga katta vakolatlar berishi (barcha yig‘in, qabullarga maxsus ruxsatsiz kirish, hukmdor yorlig‘isiz buyruqlar chiqarish, mansab, vazifalarga nomzodlarni tayinlash, xazinadan izohsiz mablag‘ olish) natijasida siyosiy hokimiyat zaiflashib borgani (keyingi xonlar qushbegi kull ta’siriga tushub qolgani) dalillangan;
Ashtarxoniylarning siyosiy inqiroziga ma’muriy hududiy boshqaruvda qilingan o‘zgarishlar (Xuttalon viloyatini Buxorodan olib Balx viloyatiga, Termiz viloyatini Balxdan olinib Buxoroga berilishi), hududiy rahbarlarning odatda xon xonadoni vakillaridan tayinlanishi (hokimiyat uchun xonga qarshi isyonlar qilishi), xonlarning kengashdagi lavozim imtiyozlarini tez-tez o‘zgartirishi (vaqti-vaqti bilan devonbegi kalon, parvonachi, dodxoh, qushbegi kullning nufuzlarini sun’iy oshirilishi) sabab bo‘lgani dalillangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Mavzu yuzasidan ishlab chiqilgan ilmiy xulosa va takliflar asosida:
Ashtarxoniylar davrida davlatning moliya ishlari devon idorasi tomonidan amalga oshirilgani, moliyaviy amaliyotlar (hukmdorning inomlari ro‘yxati, kirim-chiqim xarajatlari, soliq-boj nazorati, moliyaviy imtiyozlar) “daftarxonayi oliy”dagi “daftari in’om”, “daftari tonobona, “daftari avorij”, “daftari tavjih (xarajat)” va “daftari baravoti (barotlar) oliy” kabi maxsus daftarlarda qayd etib borilgan hamda bu orqali xazinaning nazorati yo‘lga qo‘yilgani haqidagi ma’lumotlardan “O‘zbekіston tarіxі” telekanalida efirga uzatilgan “Ochiq dars” ko‘rsatuvi senariysini ishlab chiqishda foydalanilgan (O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “O‘zbekiston” teleradiokanali davlat unitar korxonasining 2024-yil 17-apreldagi 06-28-422-son ma’lumotnomasi). Ushbu tadqiqot natijasining joriy etilishi davlat boshqaruvidagi devon idorasi to‘g‘risidagi yangi ma’lumotlarni ommalashtirishga xizmat qilgan;
Subhonqulixon davrida ta’limni boshqaruviga doir islohot (oliy hukmdorning qarori bilan amalga oshiriladigan Buxoro mudarrislari, mutavallilarini lavozimiga tayinlash yoki bo‘shatish vakolatining qozi kalonga yuklanishi) sohada sifatning yaxshilanishiga (mudarris va mutavallilikka munosib nomzodlarning saralanishi va lavozimga tayinlanishi, talabalar o‘zlashtirishining yaxshilanishi) olib kelganligi haqidagi ma’lumotlardan “O‘zbekіston tarіxі” telekanalida efirga uzatilgan “Ochiq dars” ko‘rsatuvi senariysini ishlab chiqishda foydalanilgan (O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “O‘zbekiston” teleradiokanali davlat unitar korxonasining 2024-yil 17-apreldagi 06-28-422-son ma’lumotnomasi). Ushbu tadqiqot natijasining joriy etilishi sulola davrida qozi kalon mansabi vazifasidagi o‘zgarish, sababi va oqibati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ommalashtirishga xizmat qilgan;
Ubaydullaxonning o‘z mavqeyini mustahkamlash uchun otaliq va dodxohga nisbatan qushbegi kullga katta vakolatlar berishi (barcha yig‘in, qabullarga maxsus ruxsatsiz kirish, hukmdor yorlig‘isiz buyruqlar chiqarish, mansab, vazifalarga nomzodlarni tayinlash, xazinadan izohsiz mablag‘ olish) natijasida siyosiy hokimiyat zaiflashib borgani (keyingi xonlar qushbegi kull ta’siriga tushub qolgani) haqidagi ma’lumotlardan “O‘zbekіston tarіxі” telekanalida efirga uzatilgan “Ochiq dars” ko‘rsatuvi senariysini ishlab chiqishda foydalanilgan (O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “O‘zbekiston” teleradiokanali davlat unitar korxonasining 2024-yil 17-apreldagi 06-28-422-son ma’lumotnomasi). Tadqiqot natijasining joriy etilishi sulola davrida qushbegi kul mansabining vakolotlarida yuzaga kelgan o‘zgarish va buning natijalari to‘g‘risida yangi ma’lumotlarni ommalashtirishga xizmat qilgan.
Ashtarxoniylarning siyosiy inqiroziga ma’muriy hududiy boshqaruvda qilingan o‘zgarishlar (Xuttalon viloyatini Buxorodan olib Balx viloyatiga, Termiz viloyatini Balxdan olinib Buxoroga berilishi), hududiy rahbarlarning odatda xon xonadoni vakillaridan tayinlanishi (hokimiyat uchun xonga qarshi isyonlar qilishi), xonlarning kengashdagi lavozim imtiyozlarini tez-tez o‘zgartirishi (vaqti-vaqti bilan devonbegi kalon, parvonachi, dodxoh, qushbegi kullning nufuzlarini sun’iy oshirilishi) sabab bo‘lgani haqidagi ilmiy natijalardan Zomin tarixi va o‘lkashunoslik muzeyi doimiy ekspozisiyasining “O‘rta asrlar” bo‘limida foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi madaniy meros agentligining 2023-yil 4-oktyabrdagi 02-06/3561-son ma’lumotnomasi). Taqdim etilgan materiallar muzey fondlarini va ekspozisiyasini hududiy boshqaruvga doir ilmiy ma’lumotlar bilan boyitishga, muzey xodimlarining kasbiy faoliyatlarini takomillashtirishga xizmat qilgan.