Абдуллаев Равшанжон Иномжон ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): Қўқон хонлигида китобат иши ва кутубхоналар тарихи, 07.00.01 – Ўзбекистон тарихи (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.3.PhD/Tar1529.
Илмий раҳбар: Махмудов Шерзодхон Юнусович, тарих фанлари номзоди, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: ЎзР ФА Тарих институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети,PhD.03/31.03.2021.Tar.05.05.
Расмий оппонентлар: Абдуллаев Музробжон Гуломович, тарих фанлари доктори, Рахманкулова Матлуба Бойхурозовна, тарих фанлари бўйича фалсафа доктори.
Етакчи ташкилот: Наманган давлат университети.
Диссертациянинг йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ХВИИИ – ХИХ асрнинг иккинчи ярмида Қўқон хонлигида яратилган қўлёзма китобларни ўрганиш ва улардаги муҳрлар орқали кутубхоналар фаолиятини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
хонлик ҳудудида тарих, адабиёт, тасаввуф, фиқҳ, мантиқ, табобатга доир янги асарларнинг яратилиши, таълим муассасаларининг фаолияти ва аҳолининг талабидан келиб чиқиб хаттотлар томонидан юзлаб нусхаларда китобларнинг кўчирилгани, кутубхоналар фондининг доимий бойиб борганлиги, шу билан бирга, Қўқон ҳукмдорлари Умархон, Муҳаммад Алихон ва Худоёрхонларнинг китобат иши бўйича юритган сиёсати, айниқса уларнинг фармони билан китоблар кўчиртирилганлигини очиб бериш орқали “ХВИИИ – ХИХ асрларда Туркистон хонликлари, шу жумладан Қўқон хонлиги қолоқ эди, бу даврда илм-фанга эътибор берилмаган” деган қарашларнинг асоссизлиги исботланган;
қўлёзма китобларни яратиш мураккаб жараён эканлиги, бу бир қатор ўз ишининг усталарининг ўзаро уйғунликдаги фаолиятининг самараси эканлиги, хусусан, қоғоз ишлаб чиқариш ва оҳорлаш билан боғлиқ қоғозгарлик, китоб кўчириш ва ёзиш билан боғлиқ хаттотлик, саҳифаларни турли тасвирлар билан безаш усуллари (лаввоҳлик, рассомлик), жилдлаш, муқовалаш билан боғлиқ муқовасозлик каби ҳунарларнинг тараққий этганлиги, бу борада қўқонлик ҳунармандлар томонидан яратилганлари ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб турганлиги далилланган;
бугунга қадар тадқиқотчилар томонидан эътироф этилган хонликнинг хаттотлик ва миниатюра мактаблари сингари, Қўқон муқовасозлик мактаби бўлганлиги, қўлёзмаларнинг муқоваларини ўрганиш орқали Мулло Муҳаммад Амин, Мулло Муҳаммад Юсуф, Аваз Муҳаммад, Мулло Муҳаммад Нодир каби муқовасозлар номлари аниқланган ва улар ўз мактабларини яратганликлари исботланган;
хонлик даврида яратилган 300 га яқин китоблар тили ва соҳалари кесимида тасниф этилиб, уларнинг яратилишида иштирок этган 100 дан зиёд ҳунармандларнинг номлари аниқланди, китобат ишининг мамлакат иқтисодиётида муҳим ўрин тутгани, хазинага тушадиган солиқ тушумларига ҳамда ички ва ташқи савдода қоғоз, ипак, тери, ранг-бўёқ маҳсулотлари айланмасига таъсир кўрсатганлиги далилланди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Қўқон хонлиги даври қўлёзма китоблари ва кутубхоналар фаолияти тўғрисидаги илмий хулоса ва таклифлардан:
хонлик ҳудудида тарих, адабиёт, тасаввуф, фиқҳ, мантиқ, табобатга доир янги асарларнинг яратилиши, таълим муассасаларининг фаолияти ва аҳолининг талабидан келиб чиқиб хаттотлар томонидан юзлаб нусхаларда китобларнинг кўчирилгани, кутубхоналар фондининг доимий бойиб борганлиги, шу билан бирга, Қўқон ҳукмдорлари Умархон, Муҳаммад Алихон ва Худоёрхонларнинг китобат иши бўйича юритган сиёсати, айниқса уларнинг фармони билан китоблар кўчиртирилганлигига оид маълумотлардан “Ўзбекістон таріхі” телеканали “Тақдимот” кўрсатуви ссенарийларини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон телерадиоканали” давлат муассасасининг 2023-йил 20-сентябрдаги 02-06-1422-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижаларининг жорий этилиши қўлёзма китоблар тайёрлаш ва кутубхоналар тарихи тўғрисида янги маълумотларни оммалаштиришга хизмат қилган;
қўлёзма китобларни яратиш мураккаб жараён эканлиги, бу бир қатор ўз ишининг усталарининг ўзаро уйғунликдаги фаолиятининг самараси эканлиги, хусусан, қоғоз ишлаб чиқариш ва оҳорлаш билан боғлиқ қоғозгарлик, китоб кўчириш ва ёзиш билан боғлиқ хаттотлик, саҳифаларни турли тасвирлар билан безаш усуллари (лаввоҳлик, рассомлик), жилдлаш, муқовалаш билан боғлиқ муқовасозлик каби ҳунарларнинг тараққий этганлиги, бу борада қўқонлик ҳунармандлар томонидан яратилганлари ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб турганлигига оид маълумотлардан “Ўзбекістон таріхі” телеканали “Тақдимот” кўрсатуви ссенарийларини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон телерадиоканали” давлат муассасасининг 2023-йил 20-сентябрдаги 02-06-1422-сон маълумотномаси). Тақдим этилган маълумотлар кўрсатувларни мазмунан бойитишга, телетомошабинларнинг Қўқон хонлиги даври қўлёзма китоблари ва кутубхоналар фаолияти ҳақида қўшимча маълумотларга эга бўлишларига хизмат қилган;
бугунга қадар тадқиқотчилар томонидан эътироф этилган хонликнинг хаттотлик ва миниатюра мактаблари сингари, Қўқон муқовасозлик мактаби бўлганлиги, қўлёзмаларнинг муқоваларини ўрганиш орқали Мулло Муҳаммад Амин, Мулло Муҳаммад Юсуф, Аваз Муҳаммад, Мулло Муҳаммад Нодир каби муқовасозларнинг аниқланган номлари ва уларнинг ўз мактабларини яратганликлари ҳақидаги янгиликлардан Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлиги “Буюк алломалар музейи”нинг Қўқон алломалари бўлимига оид экспонат ва материалларни кенг ёритишда ва такомиллаштиришда фойдаланилди (Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлигининг 2023-йил 3-октябрдаги 02-06/3525-сон маълумотномаси). Тақдим этилган материаллар музейда фаолияти ёритилган қўқонлик алломаларнинг илмий меросига оид қайдларни янги маълумотлар билан бойитишга хизмат қилган. Шунингдек, музейга ташриф буюрувчиларда Қўқон хонлиги маданий ҳаёти, айниқса, қўлёзма китоблар кўпайтириш билан боғлиқ жараёнлар хусусида аниқ тасаввурга эга бўлиш имконини берган;
хонлик даврида яратилган 300 га яқин китоблар тили ва соҳалари кесимида тасниф этилиши натижасида уларнинг яратилишида иштирок этган 100 дан зиёд ҳунармандларнинг аниқланган номлари, китобат ишининг мамлакат иқтисодиётида тутган муҳим ўрни, хазинага тушадиган солиқ тушумларига ҳамда ички ва ташқи савдода қоғоз, ипак, тери, ранг-бўёқ маҳсулотлари айланмасига кўрсатган таъсири ҳақидаги янгиликлардан Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлиги “Буюк алломалар музейи”нинг Қўқон алломалари бўлимига оид экспонат ва материалларни кенг ёритишда ва такомиллаштиришда фойдаланилди (Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлигининг 2023-йил 3-октябрдаги 02-06/3525-сон маълумотномаси). Натижада, музейга ташриф буюрувчиларнинг Қўқон хонлиги даври қўлёзма китоблари ва кутубхоналар фаолиятига доир билим ва тасаввурларини янада бойитишга хизмат қилган.