Мамаджанова Сурайёхон Азизхон қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Совершенствование технологии отделки текстильных материалов с учётом структурных свойств хлопкового волокна селекционных сортов “Порлок” мавзусидаги диссертация ишини 05.06.02 – “Тўқимачилик материаллари технологияси ва хомашёга дастлабки ишлов бериш” (техника фанлари)
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.4 PhD/Т3171.
Илмий раҳбар: Худайбердиева Дилфуза Бахрамовна, техника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти, DSc.03/30.12.2019.Т.08.01.
Расмий оппонентлар: Ханхаджаева Нилуфар Рахимовна, техника фанлари доктори, профессор; Одинцова Ольга Ивановна, техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: “Порлоқ” селекцион навли пахта толаларининг структуравий хоссаларини ҳисобга олган ҳолда тўқимачилик материалларини пардозлаш технологиясини такомиллаштириш ва уларни тўқимачилик саноатига жорий этиш.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
генетик модификацияланган пахта толаларининг физик-механик, геометрик ва структуравий-ҳажм хоссаларини комплекс баҳолаш асосида кимёвий пардозлашнинг технологик режимини танлашда ҳар бир селекцион навга индивидуал ёндашиш, максимал диффузион жараёнларини таъминлаш зарурлиги ва ранг бериш сифат даражаси аналитик ва спектроскопик тадқиқ усуллар асосида аниқланган;
целлюлозанинг вегетация жараёнида шаклланган ва маълум даражадаги кристаллик, структуравий-ҳажм хоссаларига эга бўлган макро ва микроструктуралари пардозлаш жараёнларига таъсир этувчи асосий омиллар эканлиги сканерловчи электрон микроскопия, ИК-спектроскопик ва рентгенографик -структуравий таҳлил усуллари асосида аниқланган;
пахта толасининг янги навлари асосида тайёрланган тўқимачилик материалларини структуравий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда бўяш ва гул босишга тайёрлаш ванналарининг технологик режимлари ва пахта толасини бентонитлар билан бўяш жараёнини интенсивлаш, фаол боʻёвчи моддадан фойдаланиш ва бўяш сифатини оширишни таъминлаш усуллари ишлаб чиқилган;
ҳисоблаш ва экспериментал тадқиқотлар усуллари билан фиксацияланган бўёвчи модда миқдори турли хил селекцион нав толали хом ашёнинг микро ва макро тузилишларига боғлиқлиги сканерловчи электрон микроскопия таҳлиллари ва математик ҳисоблаш усулларидан фойдаланган ҳолда аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
“Порлоқ” селекцион навлари пахта толасининг структуравий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда тўқимачилик материалларини пардозлаш технологиясини такомиллаштириш бўйича олинган натижалар асосида:
“Порлоқ-2” ва “Порлоқ-4” селекцион навли пахта калава ипларини бўяшга тайёрлашнинг технологик режими “OSBORN TEXTILE” МЧЖ корхонасида амалиётга жорий этилди (“Ўзтўқимачиликсаноат” уюшмасининг 2024-йил 30-апрелдаги 03/25-889-сон маълумотномаси). Натижада пахта асосидаги калава ипининг структуравий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда юқори оқлик, капиллярлик ва яхшиланган физик-механик хоссалари таъминланди. Зичроқ тузилишга эга бўлган П-2 селекция нави асосидаги калава ипни бўяшга тайёрлаш жараёни ишқорий модданинг нисбатан юқори концентрациясини (10% гача), лекин водород пероксиднинг нисбатан паст концентрациясини (17% гача) талаб қилади. Юқори ҳажмли хусусиятларга эга бўлган П-4 селекция нави учун эса ишқорий модданинг сарфини (20% га) камайишига эришилган.
“Порлоқ” селекцион навли пахта толаси асосидаги калава ипларни бўяшнинг технологик режими “OSBORN TEXTILE” МЧЖ корхонасида жорий этилди (“Ўзтўқимачиликсаноат” уюшмасининг 2024-йил 30-апрелдаги 03/25-889-сон маълумотномаси). Натижада, бўяш жараёнини интенсивлаш ва фаол бўёвчи модданинг бентонит билан қўшимча фиксацияси ҳисобига бўёвчи модда сарфининг ва ювиш сонининг қисқаришига эришилди, бу пардозлаш корхоналарида оқова сув ифлосланишининг камайишига олиб келган. Калава ипни бўяш жараёнини интенсивлаш учун бентонитни қўлланилиши бўёвчи моддадан фойдаланиш даражасини П-2 селекция нави учун - 21,1% гача, П-4 учун - 23,2% гача ва С-6524 учун - 15,7% гача оширишга эришилган.
“Порлоқ-4” пахта толаси асосидаги “Сатин” пахта матосини бўяшга ва гул босишга тайёрлашнинг технологик режими “Urganch Baxmal” МЧЖ, “Marva Impex” МЧЖ корхоналарида жорий этилди. (“Ўзтўқимачиликсаноат” уюшмасининг 2024-йил 30-апрелдаги 03/25-889-сон маълумотномаси). Таклиф этилган режимни қўллаш натижасида матонинг физик-механик хусусиятлари сақланиб қолади ва унинг эксплуатацион хусусиятлари яхшиланади. Шимдириш ваннасига кучлироқ ишқорий агент қўлланилиши ҳисобига натрий гидроксидни 3 марта ва водород пероксидни 0,25 марта тежалишига эришилган;
пахта матоларини ярим узлуксиз усулда фаол бўёвчи модда билан бўяшнинг технологик режими “Urganch Baxmal” МЧЖ, “Marva Impex” МЧЖ корхоналарида жорий этилди. (“Ўзтўқимачиликсаноат” уюшмасининг 2024-йил 30-апрелдаги 03/25-889-сон маълумотномаси). Натижада бўяш ваннасидаги мочевинани бентонитга алмаштириш бўёвчи модданинг толага чуқур кириб боришига ёрдам беради ва ранг интенсивлигини оширади. Интенсификаторни қўллаш бўёвчи модда сарфини ўртача 1,5 баробарга, ювиш жараёни сонини камайишига эришилган.