Юлдашева Дилшода Мусаевнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Эдвард Сепирнинг илмий мероси: лингвокогнитив таҳлил”, 10.00.11 – Тил назарияси. Амалий ва компютер лингвистикаси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: Б2024.2.DSc/Fil844.
Илмий маслаҳатчи: Мирзаев Ибодулла Камолович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Мухиддинов Анваржон Ғофирович, филология фанлари доктори, профессор; Маматов Абди Эшонқулович, филология фанлари доктори, профессор; Хайруллаев Хуршиджон Зайниевич, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Эдвард Сепир илмий меросининг лингвокогнитив ўрганишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Э.Сепирнинг лингвистикага фан сифатида қарашлари, унинг лингвистик типология, фонология ва социолингвистикага тилнинг маданият билан боғлиқлиги, тиллар ўртасидаги структурал фарқлари ва уларнинг ижтимоий омиллар билан алоқадорлиги масалаларга қўшган ҳиссаси аниқланган;
Э.Сепирнинг лингвистик таълимотининг муҳим консепцияси, тил ва тафаккурнинг ўзига хос хусусиятлари унинг психолингвистик қарашларида тилнинг инсон тафаккурига таъсири, тафаккур ва дунёқарашнинг тил орқали шаклланиши ҳамда турли тилларнинг турлича тафаккур моделлари яратувчи омил сифатида намоён бўлиши акс этгани асосланган;  
Америка дескриптивизмнинг ривожланишида Э.Сепир асарларининг тил ҳодисаларини обектив равишда тасвирлаш, тилни структур жиҳатдан баҳолашга бўлган ёндашувдаги ўрни ва лингвистик феноменларни кузатиш, таснифлаш ҳамда тилларнинг тузилмалари бўйича таққослаш усулларини ишлаб чиқишда муҳим аҳамиятга эгалиги асосланган;
Э.Сепир меросининг Канада лингвистикасида ва лингвистик антропологиядаги тил ва маданият ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ўрганишга қўшган ҳиссаси, когнитив жараёнларнинг лингвистик нисбийлик фаразида ифодаланишининг тил тафаккурни шакллантиришдаги роли ва тил тизимларининг тафаккур моделларига таъсири ўзига хослиги очиб берилиб, Э.Сепир тадқиқотларининг бошқа тилларга таржимасининг маданиятлараро коммуникация ва тилшунослик ривожига қўшган ҳиссаси моҳияти асосланган;    
Э.Сепирнинг тилда “дрейф” тушунчаси ҳақидаги таълимоти ривожлантирилиб, унинг (ўзбек, рус ва инглиз тиллари материалларида) саводли ва саводсиз сўзловчиларда кузатиладиган тил ўзгаришлари ва талаффуздаги фарқлар орқали тилнинг эволюцияси янги мураккаб муаммоларни тил тизимининг барқарорлиги ва ўзгарувчанлиги масалаларини ойдинлаштиришга кўмаклашгани далилланган;
ундош товушларда “сибилянт” тушунчаси остида [с], [з], [ш], [ч] каби шовқинли сирғалувчи ундош товушларга таъриф берилиб, улардан фонетик тизимда урғу ва артикуляция жараёнида фойдаланиш товушларни фарқлаш ва талаффузни аниқлаштиришга хизмат қилиши далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Эдвард Сепирнинг илмий мероси: лингвокогнитив хусусиятларини аниқлаш жараёнида ишлаб чиқилган назарий хулоса ва таклифлар асосида:
Э.Сепирнинг лингвистикага фан сифатида қарашлари, унинг лингвистик типология, фонология ва социолингвистикага тилнинг маданият билан боғлиқлиги, тиллар ўртасидаги структурал фарқлари ва уларнинг ижтимоий омиллар билан алоқадорлиги масалаларга қўшган ҳиссаси ҳақидаги маълумотлардан Т.Н.Қори-Ниёзий номидаги Ўзбекистон педагогика фанлари илмий тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиалида 2017-2020- йилларда бажарилган Ф3-2016-09081165532 рақамли “Қорақалпоқ тилининг янги алфавити ва имло қоидаларига мувофиқ она тили ва адабиётини ривожлантириш методикаси” мавзусидаги фундаментал лойиҳани амалга оширишда фойдаланилган (Ўзбекистон педагогика фанлари илмий-тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиалининг 2024-йил 5-июндаги 226/1-сон маълумотномаси). Натижада Э.Сепирнинг илмий мероси ҳақидаги маълумотлар нафақат олий таълимда ўтиладиган фанлар ўқитилишида, балки кенг омма учун мўлжалланган адабиётлар яратишда ҳам муҳим манба бўлиб хизмат қилиши таъминланган;
Э.Сепирнинг лингвистик таълимотининг муҳим консепцияси, тил ва тафаккурнинг ўзига хос хусусиятлари унинг психолингвистик қарашларида тилнинг инсон тафаккурига таъсири, тафаккур ва дунёқарашнинг тил орқали шаклланиши ҳамда турли тилларнинг турлича тафаккур моделлари яратувчи омил сифатида намоён бўлиши хусусидаги хулосалардан Ўзбекистон давлат хореографияси академиясида амалга оширилган “Ўзбек миллий рақс санъатини тарғиб этишга бағишланган веб сайт ва мултимедиа маҳсулотлари (электрон луғат) тўпламини яратиш” мавзусидаги ИЗ-2019081663 рақамли фундаментал лойиҳа доирасида “Ўзбек миллий рақс терминларининг қисқача ўзбекча-русча-инглизча-французча изоҳли луғати”ни яратишда фойдаланилган (Ўзбекистон давлат хореография академияси 2024-йил 29-майдаги 1/04-99-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳанинг ўзбек миллий рақс санъати терминологиясини систематик ўрганиш, маданиятлараро мулоқотни ривожлантириш ва рақс санъати атамаларининг кўп тилли изоҳли талқинини яратиш илмий назарий асослари бойитилган;
Э.Сепирнинг тилда “дрейф” тушунчаси ҳақидаги таълимоти ривожлантирилиб, унинг (ўзбек, рус ва инглиз тиллари материалларида) саводли ва саводсиз сўзловчиларда кузатиладиган тил ўзгаришлари ва талаффуздаги фарқлар орқали тилнинг эволюцияси янги мураккаб муаммоларни тил тизимининг барқарорлиги ва ўзгарувчанлиги масалаларини ойдинлаштиришга кўмаклашганига оид маълумотлардан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети томонидан ишлаб чиқилган ПВ201912258 “Ўзбек адабиётининг кўп тилли (ўзбек, рус, инглиз тилларида) электрон платформасини яратиш” (2021-2023) номли инновацион тадқиқот лойиҳасини амалга оширишда фойдаланилинган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2024-йил 4-апрелдаги 04/1-854-сон маълумотнома). Натижада  лойиҳага оид илмий ва услубий материаллар илмий далиллар билан бойитилишига эришилган;
Э.Сепир меросининг Канада лингвистикасида ва лингвистик антропологиядаги тил ва маданият ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ўрганишга қўшган ҳиссаси, когнитив жараёнларнинг лингвистик нисбийлик фаразида ифодаланишининг тил тафаккурни шакллантиришдаги роли ва тил тизимларининг тафаккур моделларига таъсири ўзига хослиги очиб берилиб, Э.Сепир тадқиқотларининг бошқа тилларга таржимасининг маданиятлараро коммуникация ва тилшунослик ривожига қўшган ҳиссаси тўғрисидаги материаллардан Самарқанд давлат чет тиллари институтида амалга оширилган 2016-2018 Европа иттифоқининг Эрасмус+ дастури 58545-EPP-1-2017-1-ES-EPPKA2-CBHE-JP CLASS: “Computational linguistics at Central Atsian universities” номли грант лойиҳаси доирасида фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллари институтининг 2024-йил 26-мартдаги 649/02-сон маълумотномаси). Натижада Э.Сепирнинг жаҳон тилшунослигига қўшган ҳиссаси ва шу асосда шаклланган илмий назария ҳамда методология лойиҳанинг такомиллашувига хизмат қилган;
ундош товушларда “сибилянт” тушунчаси остида [с], [з], [ш], [ч] каби шовқинли сирғалувчи ундош товушларга таъриф берилиб, улардан фонетик тизимда урғу ва артикуляция жараёнида фойдаланиш товушларни фарқлаш ва талаффузни аниқлаштиришга хизмат қилиши ҳақидаги маълумотлардан Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Ёшлар” телерадиоканалида “Эдвард Сепирнинг илмий мероси мавзусида ёзилган илмий иш натижаларидан “Тилимиз – бойлигимиз”, “Инновация” эшиттиришларида фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпаниясининг 2024-йил 30-майдаги 14-05-85-сон маълумотномаси). Натижада эферга узатилган дастурларнинг илмий назарий асослари ҳамда ижтимоий маълумотлари бойитилган;
Америка дескриптивизмнинг ривожланишида Э.Сепир асарларининг тил ҳодисаларини обектив равишда тасвирлаш, тилни структур жиҳатдан таҳлил қилишга бўлган ёндашуви ўрни ва лингвистик феноменларни кузатиш, таснифлаш ҳамда тилларнинг тузилмалари бўйича таққослаш усулларини ишлаб чиқишдаги аҳамиятга эгалиги ҳақидаги хулосалардан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Ёш ижодкорлар билан ишлаш бўлими ҳамда Адабий алоқалар ва бадиий таржима бўлими томонидан ўтказилган “Туркий давлатлар ташкилотига аъзо мамлакатлар ёш ижодкорлари” номли анжуман доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг 2024-йил 30-майдаги 01-03/629-сон маълумотномаси). Натижада Ўзбекистонда ёш ижодкорлар томонидан буюк олим Э.Сепир илмий мероси ва лингвокогнитив таҳлил усули ўрганилиб, туркий тиллар билан шуғулланадиган ёшларга ижодий маҳорат дарсларининг илмий жиҳатдан бойишига эришилган.