Маматахунов Нозим Азизовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Самарқанд калом мактабининг шаклланишида иёдийлар оиласининг ўрни (ИХ-Х асрлар)” 24.00.01 – Ислом тарихи ва манбашунослиги (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2020.3.PhD/Tar748.
Илмий раҳбар: Исломов Зоҳиджон Маҳмудович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон халқаро ислом академияси, DSc.35/30.12.2019.Isl/Тар/F.57.01.
Расмий оппонентлар: тарих фанлари доктори, профессор Ҳасанов Аҳаджон Аҳмаджонович; тарих фанлари бўйича фалсафа доктори Примов Соатмурод Уралович.
Етакчи ташкилот: Имом Бухорий халқаро илмий тадқиқот маркази.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ИХ-Х асрларда Мовароуннаҳрда Самарқанд калом мактабининг шаклланишида иёдийлар сулоласи вакилларининг ўрнини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Қуръон оятлари (6 та оят) ва ҳадисларда (143 та ҳадис) овқатланиш одоби  (اداب الطعام), ИХ-Х асрларда “Дару-л-жузжония” ва “Дару-л-иёдия” оиласи вакилларининг  адашган оқимлар томонидан кўтарилган Аллоҳ, унинг исми ва сифатлари, каломи, охират, Аллоҳни кўриш, қабр азоби, гуноҳ қилган мўминнинг ҳукми ва тақдир борасидаги баҳсли масалаларни ўнта (مسائل العشر) масалага жамлаб, тизимлаштиргани ва содда тарзда кенг оммага етказиб бергани Мовароуннаҳрдаги ақидавий ихтилофларнинг олдини олиш ҳамда соғлом эътиқодни муҳофаза қилишга хизмат қилгани аниқланган;
“Дару-л-жузжония”нинг энг йирик олими бўлган Абу Наср Иёдийнинг қарашлари кейинги давр калом илмидаги баҳсли мавзулар сабаб ўзгаргани ҳамда ўғиллари –Абу Бакр Иёдий ва Абу Аҳмад Иёдий томонидан ривожлантирилиши натижасида алоҳида “Дару-л-иёдия” номли мактабга асос солинишига олиб келгани далилланган;
Самарқанд калом мактаби вакилларининг фаолияти асосан ўз даврида юзага келган ақидавий ихтилофларнинг олдини олишга қаратилгани “Дару-л-жузжония”ларнинг имон, муташобиҳ оятлар таъвили, калом ҳақида, “Дару-л-иёдия” вакиллари кўпроқ Аллоҳнинг исми ва сифатлари, Қуръон, шафоат, қабр азоби ва тақдир борасидаги масалаларга урғу бергани билан далилланган;
фақат ақлга таянувчи тоифаларга раддия бериш мақсадида “Дару-л-жузжония” вакиллари ақидавий масалаларда ақлий-мантиқий фикр ва таъвилга урғу бергани, “Дару-л-иёдия” вакиллари эса салафи солиҳлар йўлидан бориб, фақат нақлий далил (оят ва ҳадис)га таянгани ҳамда таъвилдан мутлақо четда бўлгани боис икки оила ўртасида бўлиб ўтган баҳс-мунозаралар Самарқандда калом илми ривожланишига назарий асос бўлиб хизмат қилгани исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Самарқанд калом мактабининг шаклланишида иёдийлар оиласининг ўрнини тадқиқ этиш натижасида ишлаб чиқилган илмий хулосалар ва таклифлар асосида:
ИХ-Х асрларда “Дару-л-жузжония” ва “Дару-л-иёдия” оиласи вакилларининг  адашган оқимлар томонидан кўтарилган Аллоҳ, унинг исми ва сифатлари, каломи, охират, Аллоҳни кўриш, қабр азоби, гуноҳ қилган мўминнинг ҳукми ва тақдир борасидаги баҳсли масалаларни ўнта (مسائل العشر) масалага жамлаб, тизимлаштиргани ва содда тарзда кенг оммага етказиб бергани Мовароуннаҳрдаги ақидавий ихтилофларнинг олдини олиш ҳамда соғлом эътиқодни муҳофаза қилишга хизмат қилгани аниқлангани тўғрисидаги илмий хулосалар буюртма асосида тайёрланган “Исломшунослик қомусий луғати”нинг И ва ИИ номли китоблар мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитасининг 17.02.2024 йилдаги 02-02/02/1/452 сонли маълумотномаси). Натижада, калом илмига оид атамалар ва уларнинг мазмуни ҳақидаги маълумотлар илмий жамоатчиликка етиб боришига хизмат қилган;
“Дару-л-жузжония”нинг энг йирик олими бўлган Абу Наср Иёдийнинг қарашлари кейинги давр калом илмидаги баҳсли мавзулар сабаб ўзгаргани ҳамда ўғиллари Абу Бакр Иёдий ва Абу Аҳмад Иёдий томонидан ривожлантирилиши натижасида алоҳида “Дару-л-иёдия” номли мактабга асос солишга олиб келгани далиллангани хусусидаги илмий хулосалар буюртма асосида чоп этилган “Самарқандлик алломалар”, “Мовароуннаҳрда Мотуридия калом илми мактаби” китоблари мазмунига сингдирилган (Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 06.01.2023 йилдаги 02/14 сонли маълумотномаси). Натижада, мотуридийлик таълимоти асослари, тарихи ва унинг мазмун-моҳиятини ёшларга етказиш ҳамда уларда соғлом эътиқодни шакллантиришда муҳим касб этган;
Самарқанд калом мактаби вакилларининг фаолияти асосан ўз даврида юзага келган ақидавий ихтилофларни олдини олишга қаратилгани “Дару-л-жузжония”ларнинг имон, муташобиҳ оятлар таъвили, калом ҳақида, “Дару-л-иёдия” вакиллари кўпроқ Аллоҳнинг исми ва сифатлари, Қуръон, шафоат, қабр азоби ва тақдир борасидаги масалаларга урғу бергани билан далиллангани хусусидаги илмий хулосалар Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти талабалари учун тайёрланган “Калом илми”, “Мотуридия таълимоти тарихи” номли ўқув қўлланмалар мазмунига сингдирилган (Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институтининг 04.01.2023 йилдаги 01 сонли маълумотномаси). Натижада, талабаларнинг Самарқанд калом мактаби, “Дару-л-жузжония” ва “Дару-л-иёдия” оиласи вакиллари фаолияти тўғрисидаги билимларининг бойишига  хизмат қилган;
фақат ақлга таянувчи тоифаларга раддия бериш мақсадида “Дару-л-жузжония” вакиллари ақидавий масалаларда ақлий-мантиқий фикр ва таъвилга урғу бергани, “Дару-л-иёдия” вакиллари эса салафи солиҳлар йўлидан бориб, фақат нақлий далил (оят ва ҳадис)га таянгани ҳамда таъвилдан мутлақо четда бўлгани боис икки оила ўртасида бўлиб ўтган баҳс-мунозаралар Самарқандда калом илми ривожланишига назарий асос бўлиб хизмат қилгани исботлангани тўғрисида олинган илмий хулосалардан Ўзбекистондаги Ислом сивилизацияси маркази илмий-тарихий консепциясининг “Жаҳолатга қарши маърифат” бандини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистондаги Ислом сивилизацияси марказининг 09.01.2023 йилдаги 08-17/12 сонли маълумотномаси). Натижада, аҳолининг соғ ислом ақидаси ҳамда соғлом эътиқод асосларига доир кенг билимлариниг шаклланишига хизмат қилган.