Чўлиев Руҳилло Абдуллаевичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумот
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи):“Абдулла Қодирий кичик прозаик асарлари лексикаси”, 10.00.01 – Ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.4.PhD/Fil2856.
Илмий раҳбар: Саидов Ёқуб Сиддиқович, филология фанлари доктори (DSc), профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.
ИКфаолият кўрсатаётган муассаса номи (муассасалар), ИКрақами: Бухоро давлат университети, DSc.03/04.06.2021.Fil.72.09.
Расмий оппонентлар: Жўраева Бибиш Муҳсиновна, филология фанлари доктори (DSc), профессор; Ахмедова Нилуфар Сафаровна, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Урганч давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Абдулла Қодирий кичик прозаик асарларида қўлланилган луғат таркибини лингвостатистик, тарихий-этимологик, вазифавий-семантик томонларини очиб беришдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
назарда тутилган кичик прозаик асарлардаги лексик бирликларнинг умумтуркий, араб, форс ва бошқа тилларга оид генетик манбалари аниқланиб, қадимги туркий тилга доир той, от, ўша, айт, арт, қора, кўк, ёмон, бир, икки, кумуш каби лексик бирликларнинг эски ўзбек адабий тили даврида ҳам, ҳозирги ўзбек адабий тили даврида ҳам қўлланилаётгани, уларнинг функсионал ва семантик хусусиятлари аниқланган;
кичик прозаик асарлар таркибида ижтимоий-сиёсий, маиший, қавм-қариндошлик, касб-ҳунар ва бошқа жиҳатларига кўра сўзлар гуруҳлари таснифланиб, лексик-семантик жиҳатдан инсон тана аъзолари, ҳайвон номлари, вақт, фаолият-жараённи, маиший, шахс, белги-хусусият, миқдор, ҳаракат-ҳолатни ифодаловчи мавзувий гуруҳлари кўп миқдорда қўлланилганлиги далилланган;
кичик прозаик асарлар таркибида қўлланган лексик бирликлардаги полисемия, метафора, метонимия, синекдоха каби маъно кўчимлари, уларда метафорик кўчимларнинг юқори даражада, метонимия ва синекдоханинг нисбатан паст даражада қўлланилганлиги, баъзи сўзларда учрайдиган маънонинг кенгайиш ва торайиш жараёнлари аниқланган;
А.Қодирий асарларида қўлланилган синонимлик, антонимлик ҳодисаларини аниқлаш орқали ўз ва ўзлашма қатламга доир бирликларни нутқда қўллашнинг назарий масалалари, уларнинг тил лексик қатламини бойитишдаги ўрни, қўлланилиш соҳаларининг семантик ва лексик-парадигматик жиҳатлари, лингвокултурологик моҳияти, лексик бирликларнинг имкониятлари мисоллар асосида исботланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Абдулла Қодирий кичик прозаик асарлари лексикасиниўрганиш бўйича олинган натижалар асосида:
назарда тутилган кичик прозаик асарлардаги лексик бирликларнинг умумтуркий, араб, форс ва бошқа тилларга оид генетик манбалари аниқланиб, қадимги туркий тилга доир той, от, ўша, айт, арт, қора, кўк, ёмон, бир, икки, кумуш каби лексик бирликларнинг эски ўзбек адабий тили даврида ҳам, ҳозирги ўзбек адабий тили даврида ҳам қўлланилаётгани аниқланиб, уларнинг функсионал ва семантик хусусиятларига доир хулосалардан ОТ-Ф1-030 рақамли “Ўзбек адабиёти тарихи” кўп жилдлик монографиясини (7 жилд) чоп этиш (2017-2020-й.й.) мавзусидаги фундаментал грант лойиҳасида фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети 2023-йил 7-июндаги 04/1-1134-сон маълумотномаси). Натижада лексик бирликларнинг умумтуркий, араб, форс ва бошқа тилларга оид генетик манбалари аниқланган;
кичик прозаик асарлар таркибида ижтимоий-сиёсий, маиший, қавм-қариндошлик, касб-ҳунар ва бошқа жиҳатларига кўра сўзлар гуруҳлари таснифланиб, лексик-семантик жиҳатдан инсон тана аъзолари, ҳайвон номлари, вақт, фаолият-жараённи ифодаловчи, маиший, шахс, белги-хусусият, миқдор, ҳаракат-ҳолатни ифодаловчи мавзувий гуруҳлари кўп миқдорда қўлланилганлигига доир назарий маълумотлардан АМ-ФЗ-201908172 рақамли “Ўзбек тилининг таълимий корпусини яратиш” (2019-2022-й.й.) мавзусидаги амалий грант лойиҳасида фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети 2023-йил 28-апрелдаги 04/1-846-сонли маълумотномаси). Натижада кичик прозаик асарлар таркибида ижтимоий-сиёсий, маиший, қавм-қариндошлик, касб-ҳунар ва бошқа жиҳатларига кўра сўзлар гуруҳлари аниқланган;
кичик прозаик асарлар таркибида қўлланган лексик бирликлардаги полисемия, метафора, метонимия, синекдоха каби маъно кўчимлари, уларда метафорик кўчимларнинг юқори даражада, метонимия ва синекдоханинг нисбатан паст даражада қўлланилганлиги, баъзи сўзларда учрайдиган маънонинг кенгайиш ва торайиш жараёнларига оид маълумотлардан Бухоро телеканалининг “Ассалом, Ўзбекистон”, “Саккизинчи мўжиза” телекўрсатувларида фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2023-йил 2-майдаги 02/09/124-сон маълумотномаси). Натижада ушбу кўрсатувларнинг илмий-оммабоплиги таъминланган ва улар янги маълумотлар билан такомиллашган.