Маткаримов Зохиджон Турдалиевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Яқин қариндошлар ўртасидаги буйрак трансплантацияси амалиётининг бевосита ва узоқ муддатли натижаларини башорат қилувчи контцептуал асослар», 14.00.32 – Трансплантология ва сунъий аъзолар (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.4.DSc/Tib773.
Илмий маслаҳатчи: Бахритдинов Фазлитдин Шамситдинович, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Академик В.Вохидов номидаги Республика ихтисослаштирилган хирургия илмий амалий тиббиёт маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Академик В.Воҳидов номидаги Республика ихтисослаштирилган хирургия илмий-амалий тиббиёт маркази Dsc.04/30.12.2019.Tib.49.01.
Расмий оппонентлар: Шаршаткин Алексей Вячеславович, тиббиёт фанлари доктори (Россия Федерацияси); Акбаров Миршавкат Миролимович, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Aкалаев Рустам Нурмухамедович, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: “М.Ф. Владимирский номидаги Москва вилояти илмий-тадқиқот клиник институти” Москва вилояти Давлат бюджет соғлиқни сақлаш муассасаси (Россия Федерацияси).
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: сурункали буйрак етишмовчилиги бўлган беморларни даволаш натижаларини тирик қариндош донордан буйрак трансплантациясидан кейин яшовчанликни башорат қилиш учун табақалаштирувчи омиллар ёрдамида яхшилашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
трансплантатни ўткир рад этилишининг тез ривожланиши билан ўпканинг жиддий шикастланишининг юқори эҳтимолиги билан характерланадиган буйрак трансплантациясини ўтказган беморларнинг клиник кечишига COVID-19 инфекцияси таъсирининг патогномоник хусусиятлари аниқланган;
SARS-CoV-2 нинг аллотрансплантатга бевосита цитопатик таъсири, эндотелиит фонида трансплантатнинг ўткир рад этилишининг морфологик белгилари (қон томир типи) ва найча эпителийлари таркибида катта гиперхром ядроли эпителий ҳужайралари мавжудлиги билан исботланган;
сурункали буйрак етишмовчилигининг сўнгги босқичида бўлган беморларда трансплантатнинг яшовчанлигининг прогностик мезонларини текшириш билан яқин ва узоқ муддатли трансплантациядан кейинги даврнинг ўзига хос асоратлари шаклланиши ва ривожланишининг клиник ва иммунологик хусусиятлари аниқланган;
реципиентларнинг ва трансплантатнинг яқин ва узоқ муддатли кумулятив яшовчанлигига таъсир қилувчи, тирик қариндош донордан кўчириб ўтказилган буйрак трансплантати рад этилишига олиб келувчи трансплантациядан олдинги ва кейинги асосий хавф омиллари аниқланган;
буйрак трансплантацияси натижаларини башорат қилиш билан боғлиқ ҳолда ацетилланиш фенотипини қўллашнинг клиник жиҳатлари донор ва реципиентларнинг ацетилланиш ҳолати ва трансплантат функцияси, рад этилиш ҳавфи ва иммуносупрессив протоколни танлаш ўртасидаги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Сурункали буйрак етишмовчилигининг сўнги босқичида бўлган беморларга кўрсатиладиган юқори технологияли жарроҳлик ёрдами сифатини яхшилаш бўйича илмий тадқиқот натижаларига кўра:
биринчи илмий янгилик: трансплантатни ўткир рад этилишининг тез ривожланиши билан ўпканинг жиддий шикастланишининг юқори эҳтимолиги билан характерланадиган буйрак трансплантациясини ўтказган беморларнинг клиник кечишига COVID-19 инфекцияси таъсирининг патогномоник хусусиятлари аниқланганлиги академик В.Вохидов номидаги РИХИАТМ» ДМ (2024 йил 10 майдаги №1х/19-сонли); Қорақалпоғистон Республикаси У.Халмуратов номли кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 25 апрелдаги №166/1 сонли буйруғи) ва Самарқанд вилояти кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 24 апрелдаги №127а сонли буйруғи) буйруқлари билан амалиётга жорий қилинган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2024 йил 26 августдаги 05/37-сонли хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: амбулатория шароитида даволанган беморларда ўпка шикастланишининг ўртача фоизи 13-20% ни ташкил қилди; стационар даволаниш учун касалхонага ётқизилган беморларда ўпканинг шикастланиш фоизи ўртача 51% ни, реанимация бўлимида даволанган беморларда ўпканинг шикастланиши 70% дан ортиқни ташкил қилди. COVID-19 инфекцияси клиник маълумотлари ва текширувлар натижалари ёрдамида ўпканинг шикастланиш ҳажмига, касалликнинг оғирлигига ва фаоллик жараёнининг даражасига асосланиб, беморларга тиббиёт муолажалари белгиланди. COVID-19 инфекцияси билан оғриган беморларни оғирлик даражасини бахолаб, трансплантат фаолияти бузилишининг олдини олиш қониқарли даволаш натижаларига ва ўткир пневмония билан касалланиш ва ўлимни, шу билан бирга ногиронликни камайтиришга имкон берди. Иқтисодий самарадорлиги: асоратланган COVID-19 инфекцияси билан оғриган беморларни даволаш учун кўпроқ харажатлар талаб этилади: бир беморга 1 кунлик стационар бўлимларда ётиш 950000 сўм, хусусан, 15 нафарга ўртача 18 кун ётиши 256000000 сумни ташкил қилди. COVID-19 инфекцияси енгил ва ўрта оғир даражада кечувчи беморлар; интенсив терапияга мухтож бўлмаган беморларда эса уй шароитида даволанишлари учун 420000 сўмни, яъни 15 беморга уртача 6 300 000 сум сарфланишига олиб келди. Демак, 250200000 сумни тежаб қолишга эришилди. Хулоса: асоратланган COVID-19 инфекциясини даволаш учун пневмониянинг олдини олиш ва реанимацияда даволанадиган беморларнинг сонини қисқартириш ҳисобига 190350000 сўм иқтисод қилиш имконини берди.
иккинчи илмий янгилик: SARS-CoV-2 нинг аллотрансплантатга бевосита цитопатик таъсири, эндотелиит фонида трансплантатнинг ўткир рад этилишининг морфологик белгилари (қон томир типи) ва найча эпителийлари таркибида катта гиперхром ядроли эпителий ҳужайралари мавжудлиги билан исботланганлиги академик В.Вохидов номидаги РИХИАТМ» ДМ (2024 йил 10 майдаги №1х/19-сонли); Қорақалпоғистон Республикаси У.Халмуратов номли кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 25 апрелдаги №166/1 сонли буйруғи) ва Самарқанд вилояти кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 24 апрелдаги №127а сонли буйруғи) буйруқлари билан амалиётга жорий қилинган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2024 йил 26 августдаги 05/37-сонли хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: пандемия авжида (2019-2021 йилларда) тирик қариндош донордан жами 320 та буйрак трансплантацияси амалиёти ўтказилди. Операциядан кейинги даврда COVID-19 пневмонияси билан касалланганлар сони 228 нафарни ташкил қилди. Операциядан олдинги босқичда COVID-19 билан касалланган 40 нафар бемор (пандемия давридаги беморлар сонининг 12,5 фоизи) муваффақиятли даволанди ва кейинги буйрак трансплантациясига тайёрланган. Ушбу тадқиқотда SARS-CoV-2 нинг аллотрансплантатга бевосита цитопатик таъсир кўрсатганлиги аниқланган. 15 нафар беморда ҳар хил даражадаги буйрак трансплантатида рад этилиш белгилари кузатилди, барча ҳолатларда ўзига хос даволаниш талаб қилинди. 13 беморда қониқарли натижага эришилди. Икки ҳолатда даволаш диализ билан давом эттирилди. SARS-CoV-2 натижасида буйрак трансплантатининг рад этилиши кўзатилганда беморларга биопсия муолажасини қилиш зарурияти туғилди. COVID-19 ўтказган беморларда (кўкрак қафаси МСКТ, Соvid-19 IgM ва IgG, Д-Димер, Ферритин, УҚТ, биокимёвий тахлил, Коагулограмма, Прокальцитонин, СРБ, Интерлейкин-6) текширувлари хамда кўрсатмага асосан биопсия муолажаси орқали оғир асоратларни олдини олишга, зотилжам ва буйракнинг ўткир рад этилишини аниқлашга имконият берган. Шу хулосалар асосида беморларга самарали муолажалар қилинди. Иқтисодий самарадорлиги: буйрак трансплантатида рад этилиш кўзатилган 15 нафар беморда шифохонада даволаниш даври ўртача 18 кунни ташкил қилди. Бир кунлик харажат эса (ётоқ куни, дори дармон, текширувлар) 650000сумни ташкил қилди. Бу эса жами 175500000 сумга тенг бўлди. Буйрак трансплантатининг рад этилишини эрта аниқланган II гурух беморларда кунлик харажатлари 550000 сумни ташкил қилиб, даволаниш даври 10 кунга тенг бўлди. Бу кўрсатгич 15 нафар беморда жами 82500000 сумни ташкил қилди. Хулоса: Асоратсиз Covid-19 инфекцияси билан касалланган беморларда буйрак трансплантатини яшовчанлигини узайтириш имкони купайди ва даволаниш даврини қисқартиришга эришилди. Замонавий текширув ва даволаш усулларини амалиётга жорий этилиши натижасида бир бемор учун 100000 сўм иқтисод қилинди, бунинг натижасида бюджет маблағларидан 93000000 сўм тежалди.
учинчи илмий янгилик: сурункали буйрак етишмовчилигининг сўнгги босқичида бўлган беморларда трансплантатнинг яшовчанлигининг прогностик мезонларини текшириш билан яқин ва узоқ муддатли трансплантациядан кейинги даврнинг ўзига хос асоратлари шаклланиши ва ривожланишининг клиник ва иммунологик хусусиятлари аниқланганлиги академик В.Вохидов номидаги РИХИАТМ» ДМ (2024 йил 10 майдаги №1х/19-сонли); Қорақалпоғистон Республикаси У.Халмуратов номли кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 25 апрелдаги №166/1 сонли буйруғи) ва Самарқанд вилояти кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 24 апрелдаги №127а сонли буйруғи) буйруқлари билан амалиётга жорий қилинган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2024 йил 26 августдаги 05/37-сонли хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: тавсиялар бажарилганда трансплантация билан боғлиқ асоратларнинг кўрсаткичлари камайди, бошқа турдаги асоратлар эса тахминан бир хил даражада қолди. Тадқиқот қилинган протоколлар ёрдамида беморларда буйрак трансплантациясидан кейинги даврда посттрансплантацион қандли диабет, хар хил инфекцион касалликлари ва бошқа хавф омилларини аниқлашга, шунинг натижасида буйрак трансплантатининг яшовчанлигини узайтиришга олиб келди. Энг кўп учрайдиган узоқ муддатли асоратлар трансплантациядан кейинги қандли диабет (20,5%), трансплантацияни сурункали рад этилиши (19,0%), диспептик касалликлар (10,2%) ва ўпка асоратлари хисобланган. Трансплантациянинг узоқ муддатида "трансплантациядан кейинги инфекция билан" беморлар гуруҳида яшовчанлик 96,2% ва "трансплантациядан кейинги инфекция ривожланмаган" гуруҳида 98,4% ни ташкил қилди. "Посттрансплантацион қандли диабет ривожланган" беморлар гуруҳида яшовчанлик 97,3% ва "Посттрансплантацион қандли диабетсиз" беморлар гуруҳида 98,1% ни ташкил қилди. Трансплантациядан олдинги диализнинг давомийлиги хам буйрак трансплантациядан кейинги даврда реципиентнинг яшовчанлигига катта ахамиятга эгалиги аниқланган. Шуниси эътиборга лойиқки, қисқа вақт оралиғида 12 ойдан кам вақт давомида диализ олиб юрган беморлар гуруҳида яшовчанлик кўрсаткичи 12 ойдан ортиқ диализ олиб юрганлар гуруҳига нисбатан 97,5% - 95,1% ни ташкил қилди. Иқтисодий самарадорлиги: бу тадқиқот натижасида беморларнинг даволанишга сафрланган маблағлари аниқланди. Беморларнинг барчаси юқумли асоратларга мойил эканлигини ҳисобга олган холда, бу ҳолатларнинг олдини олиш, асоратларни даволаш харажатларни сезиларли даражада тежашга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, посттрансплантацион қандли диабет ривожланган ва унинг натижасида инфекцион асоратлар кўзатилган 10 нафар беморда стационар даволаниш даври 13 кунни ташкил қилган. Бир бемор учун бу уртача 7150000 сўм; 10 нафарга эса 71500000 сум сарфланган. Инфекцион асоратларни олдини олиш хисобига асоратлар кўзатилмаган беморларда ётоқ куни 5 кунга қисқариб, бир бемор учун стационарда даволаниш 3600000 сумни; 10 нафар беморга тахминан 36000000 сўмни ташкил қилди. Бу ўз вақтида бир бемор учун 3550000 сумни тежаб қолди. Хулоса: асоратларни олдини олишга қаратилган тадқиқот натижаларини амалга ошириш беморларнинг тиббий муассасаларда даволаш давомийлигини ва вақтинчалик мехнатга лаёқатсизликни сезиларли даражада қисқартириши мумкин. Хар бир бемор учун касалхонага ётқизиш вақтини ўртача 5 кунга қисқартириш бир бемор учун 3550000 сумни тежаб қолиш имконини берди.
тўртинчи илмий янгилик: реципиентларнинг ва трансплантатнинг яқин ва узоқ муддатли кумулятив яшовчанлигига таъсир қилувчи, тирик қариндош донордан кўчириб ўтказилган буйрак трансплантати рад этилишига олиб келувчи трансплантациядан олдинги ва кейинги асосий хавф омиллари аниқланганлиги академик В.Вохидов номидаги РИХИАТМ» ДМ (2024 йил 10 майдаги №1х/19-сонли); Қорақалпоғистон Республикаси У.Халмуратов номли кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 25 апрелдаги №166/1 сонли буйруғи) ва Самарқанд вилояти кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 24 апрелдаги №127а сонли буйруғи) буйруқлари билан амалиётга жорий қилинган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2024 йил 26 августдаги 05/37-сонли хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: тадқиқот натижасида икки вақт оралиғида (2010-2018 ва 2019-2023 йиллар) тирик донордан буйрак трансплантацияси амалиётидан кейинги яқин ва узоқ муддатли асоратлар ва ўлим кўрсаткичлари бўйича умумий маълумотлар келтирилган. Иккинчи даврдаги беморларда (2019-2023) эрта муддатли асоратлар даражаси 34,4% дан 29,4% гача камайган. Узоқ муддатли даврда асоратлари бўлган беморларнинг кўрсаткичлари ҳам иккинчи даврда 68,2% дан 56,3% гача камайди. Тақдим этилган тадқиқот трансплантациядан олдинги асосий ва ихтисослаштирилган текшириш алгоритмини белгилаш, потенциал хавф омилларини аниқлаш учун муносиб диагностика услубларини танлаш- буйрак трансплантатининг функционал ҳолатини туғри баҳолашга ёрдам берди. Бу ўз ўрнида беморларнинг соғлом турмуш тарзи усишига муносиб омил бўлди. Иқтисодий самарадорлиги: тадқиқот натижасида икки гурух беморлар назорат қилинди. Биринчи гурухга буйрак трансплантатининг рад этилиши кўзатилган беморлар; иккинчи гурухга буйрак трансплантатининг рад этилишига юқори хавф омиллари мавжуд бўлган беморлар киритилди. Буйрак трансплантати рад этилишини башорат қилувчи тахлиллар (пешоб тахлилида микроальбумин, Цистатин С, Иммунограмма, СYP3А5 ва бошқалар) текширувлари хамда кўрсатмага асосан биопсия муолажаси буйрак рад этилишини эрта аниқлашга ва оғир асоратларни олдини олишга имконият берган. Биринчи гурухда 35 нафар беморлар 13 кун даволаниб, бир кунлик шифохонада сарфланган маблағлар (стационар ётоқ куни, иммуносуппрессив дорилар, плазмаферез, зарур холатда гемодиализ) 7600000 сумни ташкил қилган. Иккинчи гурух беморлар - 35 нафар беморда шифохонада уртача 7 кун даволаниб, бир беморда 1 кунлик харажатлар 850000 сумни ташкил қилган. Бу ўз вақтида беморларни ётоқ кунлари 6 кунга қисқаргани, хамда битта бемордан 6750000 сумни тежашга имкон берди. Хулоса: буйрак трансплантациясидан кейинги беморларда такомиллаштирилган замонавий текширув ва даволаш усулларини амалиётга жорий этилиши натижасида 6750000 сум иқтисод қилинди. Шунда бир беморга 1 кунлик даволаниш учун бюджет маблағларидан 1800000 сўм, бюджетдан ташқари маблағлардан эса 4950000 сўмни тежаш имконини берди.
бешинчи илмий янгилик: буйрак трансплантацияси натижаларини башорат қилиш билан боғлиқ ҳолда ацетилланиш фенотипини қўллашнинг клиник жиҳатлари донор ва реципиентларнинг ацетилланиш ҳолати ва трансплантат функцияси, рад этилиш ҳавфи ва иммуносупрессив протоколни танлаш ўртасидаги аниқланганлиги академик В.Вохидов номидаги РИХИАТМ» ДМ (2024 йил 10 майдаги №1х/19-сонли); Қорақалпоғистон Республикаси У.Халмуратов номли кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 25 апрелдаги №166/1 сонли буйруғи) ва Самарқанд вилояти кўп тармоқли тиббиёт марказининг (2024 йил 24 апрелдаги №127а сонли буйруғи) буйруқлари билан амалиётга жорий қилинган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2024 йил 26 августдаги 05/37-сонли хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: таклиф этилган текширув алгоритми жорий этилиши натижасида инновацион усул сифатида ишлаб чиқилган буйрак трансплантациясидан кейинги асоратлар хавфини башорат қилиш усули бир қатор асосий параметрлар, шу жумладан донор ва реципиентнинг ацетилятор статуси, коптокчалар фильтрацияси тезлигини инобатга олади ва операциядан кейинги асоратлар хавфини баҳолашга имкон берди, уни паст, ўрта ва юқори даражаларга классификация қилинди. Тез ФAЦ бўлган реципиентлар ўртасида трансплантат функцияси 95,7% (23 тадан 22 таси)да тез муддатда нормага келган, 4,3% да (23 тадан 1 таси) кечиктирилган трансплантат функцияси ва 21,7% (23 тадан 5 таси) да ўткир рад этилиш кузатилган. Секин ФAЦ бўлган реципиентлар ўртасида трансплантат функцияси 37,5% (16 тадан 6 таси) да тез муддатда нормага келган ва кечиктирилган функцияси 62,5% (16 тадан 10 та)да кузатилган. Ўткир рад этилиш ҳолатлари бўлмаган. Натижаларимиз шуни кўрсатадики, реципиентдаги тез ацетилатор ҳолати трансплантация қилинган буйрак функциясини тезроқ нормаллаштиришга ёрдам берди, аммо узоқ даврда буйрак рад этилиши хавфи юқорилигини кўрсатди. Секин ацетилаторлик ҳолати кузатилган реципиентларда буйрак ишлаш фаолияти секинроқ тикланди, аммо кечиктирилган буйрак трансплантати функцияси холати кузатилмади. Шуни таъкидлаш керакки, бу боғлиқликлар донорнинг ацетилатор ҳолатига ҳам боғлиқ эди. Иқтисодий самарадорлиги: биринчи гурух тез ФAЦ бўлган реципиентлар ўртасида буйрак трансплантацияси ўтказган ҳар бир реципиент учун ўртача молиявий харажат 100059000 сўмни ташкил этиши аниқланди. Ушбу кўрсаткич, иккинчи гурух секин ФАЦ реципиентларда даволаниш учун 60200000 сўмга тенг бўлди. Олинган маълумотларни ҳисобга олган ҳолда, трансплантатнинг операциядан кейинги яшовчанлигига таъсир қилувчи салбий омилларни бартараф этиш учун қўлланиладиган усуллар самарадорлиги таҳлили шуни кўрсатдики, ўтказилган даволашнинг салбий натижалари коэффициенти тадқиқот гуруҳлари иштирокчиларининг эквивалент сонини ҳисобга олган ҳолда, I гуруҳ ва II гуруҳ ўртасидаги умумий харажатларни қисқартирди. Иқтисодий самарадорлик ҳисоб-китобларининг якуний натижаларига кўра, ушбу гуруҳ иштирокчилари орасида трансплантатнинг яшовчанлигига салбий таъсир кўрсатадиган омилларни ҳисобга олиш ва олдини олишдаги потенциал фойда битта реципиент учун 39859000 сўмни ташкил этди. Хулоса: Илмий тадқиқот буйрак трансплантатида ацетилатор ҳолатининг ролини чуқурроқ ўрганиш зарурлигини таъкидлайди. Ушбу натижалар буйрак трансплантациясидан кейинги асоратларнинг олдини олиш ва даволашни оптималлаштиришга ёрдам берди, бу эса ушбу турдаги жарроҳлик натижаларини яхшилаш учун муҳим клиник аҳамиятга эга бўлди. Бундан ташқари, тадқиқот иштирокчиларининг тахлили натижаларидан аниқланган трансплантатнинг яшовчанлигини пасайтирувчи омилларни аниқлаш ва уларни бартараф қилиш 39859000 сўмни тежаш имконини берди.
