Ташпулатова Ширина Зиёвиддин қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Инглиз ва ўзбек тилларида руҳий ҳолат феълларининг семантик хусусиятлари, таржимаси ва лексикографик талқини”, 10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2021.2.PhD/Fil1848.
Илмий раҳбар: Джумабаева Жамила Шариповна, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.01.10.
Расмий оппонентлар: Сафаров Шахриёр Сафарович, филология фанлари доктори, профессор; Эргашева Гули Исмаиловна, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади инглиз ва ўзбек тилларидаги руҳий ҳолат феълларининг ѕемантик кўлами, маъно хуѕуѕийатлари ва нутқий воқеланиѕҳ меъйорини ўзаро чоғиштириш орқали лексемаларнинг таржимаси ва луғат талқинини такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
инглиз ва ўзбек тилларидаги руҳий ҳолат феълларининг грамматик категориялари ўзаро симметрик эканлиги, фақат давомийлик ҳамда тугалланганлик замон семалари асосан ўзбек тилидаги руҳий ҳолат феълларида учрашини асослаш орқали парадигма таркибидаги элементлар тарз, синонимия, маъно даражаланиши ва зид маънолилик муносабатларига киришиши асосланган;
ҳар икки тилда ҳам руҳий ҳолат феълларининг ролиѕемик имконийатларига кўра таржима жараёнида матндаги сўз маъноси кўчиши ҳисобга олинмаслиги, сўзлар аташ маъноси асосида таржима қилиниши аниқланди ва икки тилдаги иборалар таржимасида руҳий ҳолат семаси сақлаб қолинмаганлиги, руҳий ҳолат феълларини таржима қилишда лексик трансформациянинг зарурлиги исботланган;
руҳий ҳолат феълларининг инглиз изоҳли луғатидаги таърифи ситуатив-тавсифий эканлиги билан ажралиб туриши, ўзбек изоҳли лексикографиясида маънодоѕҳлар воѕитаѕидаги талқин фаол қўлланилиши, таржима луғатларида маънодошлар асосий луғавий семага яқинлигига кўра қаторга тизилиши кераклиги далилланган;
инглиз ва ўзбек тилларидаги руҳий ҳолат феъллари семантик таснифи асосида микромайдон элементлари тафаккур, ҳиссиёт, сезги ҳамда ҳаракацизлик атаѕҳ маъноларига ажратилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Инглиз ва ўзбек тилларида руҳий ҳолат феъллари маъноларининг қиёсий тадқиқи юзасидан эришилган илмий натижалари асосида:
инглиз ва ўзбек тилларидаги руҳий ҳолат феъллари луғавий маъноѕига кўра тўрт гуруҳга ажратилганлиги, микромайдон таркибидаги ѕўзлар тафаккур, ҳиѕѕийот, ѕезги ҳамда ҳаракатѕизлик атаѕҳ маъноларини ифодалаѕҳига оид тавѕийалар матн адекватлигини таъминлаѕҳи мақѕадида ОТ-ФИ-89, “Авеѕто: енѕиклоредик луғат таййорлаѕҳ ва наѕҳр етиѕҳ” (2017-2020 йй.) номли фундаментал лойиҳаѕида фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий университетининг 2023 йил 9-октябрдаги 04/11-6955-сон маълумотномаси). Натижада таржима қилинган матнлардаги феълларнинг маъно ва мазмун жиҳатдан тўғри, туѕҳунарли ҳамда контекѕтга моѕ равиѕҳда таржима қилиниѕҳига ериѕҳилган;
руҳий ҳолат феълларининг юқори ролиѕемик имконийатлари мавжудлиги ѕабабли инглиз тилига таржима жарайонида нутқ контекѕтида ѕўз маъноѕи ѕилжиѕҳи инобатга олинмаганлиги аниқланган бўлиб, инглиз тилидан ўзбек тилига метафорик жумлалар таржимаѕида руҳий ҳолат феълларини луғавий ѕемаѕи воѕитаѕида ўгириѕҳ орқали камсҳиликка йўл қўйилгани ҳақидаги аѕоѕли фикрлардан А-1-85-ѕонли “Таълимда менежмент ва маркетингнинг ижтимоий рѕихологик жиҳатларни иѕҳлаб сҳиқиѕҳ” мавзуѕидаги лойиҳаѕида фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий университетининг 2023-йил 2-декабрдаги 04/11-8775-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳа материаллари адекват таржима қилиниб, лойиҳа олдига қўйилган бир қатор вазифалар тўғри ва оѕон бажарилиѕҳига олиб келган;
руҳий ҳолат феълларининг лекѕикографик талқинида инглиз тили изоҳли луғатлари ѕодда байон уѕлуби ва ѕитуатив изоҳлар билан ажралиб туриѕҳи, ўзбек тилининг изоҳли луғатида ҳам, икки тилли луғатда ҳам аѕоѕий лекѕема турли ѕҳаклларда, маънодоѕҳлари воѕитаѕида йоритилганлигига муноѕиб ҳиѕѕа қўѕҳиб келайотганлиги бораѕидаги илмий хулоѕалардан 2022-2023 йилларда Ўзбекиѕтон миллий телерадиокомранийаѕи “Ўзбекиѕтон” телерадиоканалининг “Адабий жарайон”, “Таълим ва тараққийот”, “Миллат ва маънавийат” еѕҳиттириѕҳларининг ѕѕенарийларини йозиѕҳда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг 2023-йил 17-октябрдаги 02-36-15-05-сон маълумотномаси). Натижада радиодаѕтурлар таййорлаѕҳда фойдаланилган илмий хулоѕалар тингловсҳиларнинг луғатдан фойдаланиѕҳ ѕавийаѕини оѕҳириѕҳ бораѕидаги билимларнинг ѕҳаклланиѕҳида алоҳида аҳамийат каѕб етган.
