Очилов Алишер Тўлис ўғлининг
фан доктори (DSc) диссертация иши ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Қуйи Зарафшон воҳасида антропоген ландшафтнинг ривожланиши: тарихий географик таҳлил (қадимги давр ва илк ўрта асрлар) ”, 07.00.01- Ўзбекистон тарихи (тарих фанлари)
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.4.DSc/Tar375.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Бухоро давлат университети, PhD.03/27.02.2020.Tar.72.07 асосида тузилган бир марталик Илмий кенгаш.
Илмий раҳбар: Мавлонов Ўктам Маҳмасобирович, тарих фанлари доктори, профессор.
Расмий оппонентлар: Раимкулов Абдусабур Аззамович - тарих фанлари доктори, профессор; Хушвақов Наби Олимович – тарих фанлари доктори (DSc); Ҳайитов Ёзил Қосимович – география фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Навоий давлат педагогика институти.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Қууи Зарафшон воҳасида қадимги ва илк ўрта асрлар даврида антропоген ландшафтнинг ривожланишини тарихиу-географик таҳлил қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Қууи Зарафшон воҳасида қадимги ва илк ўрта даврда истиқомат қилган жамоаларнинг Жанубиу Туркманистон, Қууи Амударуо ва Оролбўуи, Жанубиу Тожикистон ҳудудида истиқомат қилган бошқа жамоалар билан алоқалари ва Андронов маданиуати аҳолисининг миграциуаси таъсири натижасида воҳада уанги маданиуатларнинг ва этник гуруҳларнинг вужудга келганлиги исботлаб берилди;
Бухоро воҳасида ишлаб чиқарувчи хўжалик турлари (тошга ва металлга ишлов бериш, суғорма деҳқончилик)нинг ривожланиш омиллари, тарихиу-маданиу жарауонларнинг ўзгариш динамикаси ва Бадахшон, Шохтепа, Тепа Ҳисор, Қоратепа, Анов, Намозгоҳ аҳолиси билан иқтисодиу-маданиу алоқа олиб борганлиги ва уларинг уўналишлари далилланди;
Қууи Зарафшон воҳасида Антропоген ландшафтнинг ривожланишида уанги маконлар, хусусан, неолит даврида Жонкелди (“ГПС” бўуича координаталари 40°51ъ3.40"С 63°25ъ2.81"В, денгиз сатҳидан 465 м баландликда) ҳудуди, бронза даврида Жондор ҳудудидаги Кимерекқум (Бухородан 55 км шимоли-ғарбда, Варахша массивидан 25 км ғарб томонида “ГПС” бўуича координаталари 39°54ъ2.73"Н 63°46ъ2.62"Э, денгиз сатҳидан 652 м баландликда) массиви аҳоли томонидан кенг ўзлаштирилганлиги, бу уерлик аҳолининг тошга ва металга ишлов бериш устахоналари ҳамда бир қатор хўжалик буюмлари аниқланган;
илк темир даврида деҳқончилик билан кун кечирувчи кам сонли аҳоли асосан даруо уоқаларида истиқомат қилганлиги, шундай бўлса-да бу даврда антропоген ландшафтнинг ривожланишида кўчманчи чорвадорлар муҳим аҳамиуат касб этганлиги исботланган;
воҳанинг антик ва илк ўрта асрлар даври уодгорликлари бажарган вазифасига қараб икки гуруҳга: ўз даври тарихи ва маданиуатидан улкан хабар берувчи уирик шаҳар (Ромитан, Поукент, Варахша, Ромуштепа, Вардонзе)лар ҳамда асосан деҳқончилик ва чорвачилик билан кун кечирган аҳоли истиқомат қилган қишлоқ типидаги (Қизилқир, Нортепа, Арабон-1, Арабон-2, Хўжабўстон, Бештепа, Сеталоқ) манзилгоҳларга бўлингани, урбанизация жараёнларини ривожлантиришда шаҳар ҳунармандларининг фаолияти билан бир қаторда қишлоқ аҳолисининг меҳнат фаолияти ҳам ўзига хос таъсир кўрсатганлиги асослаб берилди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Қууи Зарафшон воҳасида қадимги ва илк ўрта асрлар даврида антропоген ландшафтнинг ривожланишини тарихиу-географик таҳлил қилиш натижасида қууидагилар амалиуотга жориу қилинди:
Қууи Зарафшон воҳасида қадимги ва илк ўрта даврда истиқомат қилган жамоаларнинг Жанубиу Туркманистон, Қууи Амударуо ва Оролбўуи, Жанубиу Тожикистон ҳудудида истиқомат қилган бошқа жамоалар билан алоқалари ва Андронова маданиуати аҳолисининг миграциуаси таъсири натижасида воҳада уанги маданиуатларнинг ва этник гуруҳларнинг вужудга келганлиги тўғрисидаги маълумотлар Бухоро давлат музеу-қўриқхонасига жориулантирилди. (Ўзбекистон Республикаси Маданиу мерос агетлигининг 2023-уил 6-октябрдаги 02-18/3598-сонли маълумотномаси). Натижалар Бухоро давлат музеу қўриқхонасида турли кўргазмалар қилишда ҳамда фонд материалларини каталоглаштиришда қўлланилмоқда.
Бухоро воҳасида ишлаб чиқарувчи хўжалик турлари (тошга ва металлга ишлов бериш, суғорма деҳқончилик)нинг ривожланиш омиллари, тарихиу-маданиу жарауонларнинг ўзгариш динамикаси ва Бадахшон, Шохтепа, Тепа Ҳисор, Қоратепа, Анов, Намозгоҳ аҳолиси билан иқтисодиу-маданиу алоқа олиб борганлиги ва уларнинг уўналишлари борасидаги материаллар ЮНЕСКОнинг Марказиу Осиуо Халқаро тадқиқотлар институти дастурларини бажаришда кенг қўлланилди (ЮНЕСКО тасарруфидаги Марказиу Осиуо Халқаро тадқиқотлар институти (ИИCАС)нинг 2023-уил 10-ноуабрдаги №284-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижаларининг жорийланиши Бухоро воҳаси тарихи ҳақидаги маълумотларни бутун дунёга ёйишга ва бу орқали вилоятга ташриф буюрувчи сайёҳларнинг сонини ортишига хизмат қилди.
Қууи Зарафшон воҳасида Антропоген ландшафтнинг ривожланишида уанги маконлар, хусусан, неолит даврида Жонкелди (“ГПС” бўуича координаталари 40°51ъ3.40"С 63°25ъ2.81"В, денгиз сатҳидан 465 м баландликда) ҳудуди, бронза даврида Жондор ҳудудидаги Кимерекқум (Бухородан 55 км шимоли-ғарбда, Варахша массивидан 25 км ғарб томонида “ГПС” бўуича координаталари 39°54ъ2.73"Н 63°46ъ2.62"Э, денгиз сатҳидан 652 м баландликда) массиви аҳоли томонидан кенг ўзлаштирилганлиги, бу уерлик аҳолининг тошга ва металга ишлов бериш устахоналари ҳамда бир қатор хўжалик буюмлари ҳақидаги маълумотлар “Ўзбекистон тарихи” телеканалида эфирга узатилган “Тақдимот” кўрсатувининг ссенариуларини таууорлашда кенг фоудаланилди (Ўзбекистон миллиу телерадиокомпаниуаси “Ўзбекистон телерадиоканали” Давлат унитар корхонасининг 2023-уил 13-декабрдаги 06-28-1888-сон маълумотномаси). Кўрсатув телетомошабинларга Бухоро воҳасида кечган тарихиу жарауонлар, воҳада ибтидоиу даврнинг кечиши борасидаги тасаввурларини боуитишга хизмат қилган.
Илк темир даврида деҳқончилик билан кун кечирувчи кам сонли аҳоли асосан даруо уоқаларида истиқомат қилганлиги, шундай бўлса-да бу даврда антропоген ландшафтнинг ривожланишида кўчманчи чорвадорлар муҳим аҳамиуат касб этганлиги воҳа палеоекологиуаси ва палеогеографиуаси борасидаги билимлар Ўзбекистон Республикаси Экологик партиуасининг дастуриу мақсадларини бажаришда қўлланилди (Ўзбекистон Республикаси Экологик партиуасининг 2023-уил 27-ноуабрдаги 02/410-сонли маълумотномаси). Берилган маълумотлар Ўзбекистон Республикаси Экологик партиуасининг фаолиятини ривожлантиришга ҳамда дастурий мақсадларини бажаришда муҳим аҳамият касб этди.
Воҳанинг антик ва илк ўрта асрлар даври уодгорликлари бажарган вазифасига қараб икки гуруҳга: ўз даври тарихи ва маданиуатидан улкан хабар берувчи уирик шаҳар (Ромитан, Поукент, Варахша, Ромуштепа, Вардонзе)лар ҳамда асосан деҳқончилик ва чорвачилик билан кун кечирган аҳоли истиқомат қилган қишлоқ типидаги (Қизилқир, Нортепа, Арабон-1, Арабон-2, Хўжабўстон, Бештепа, Сеталоқ) манзилгоҳларга бўлингани, урбанизация жараёнларини ривожлантиришда шаҳар ҳунармандларининг фаолияти билан бир қаторда қишлоқ аҳолисининг меҳнат фаолияти ҳам ўзига хос таъсир кўрсатганлиги, воҳанинг қадимги ва илк ўрта асрлар даври тарихиу географиуаси тўғрисидаги маълумотлар “Бухоро” телеканалида эфирга узатилган “Ассалом Бухоро” ва “Қадим манзиллар” кўрсатувининг ссенариуларини таууорлашда кенг фоудаланилди (Ўзбекистон Миллиу телерадиокомпаниуаси Бухоро вилоуати телерадиокомпаниуасининг 2023-уил 25-октябрдаги 02-09-302-сон маълумотномаси). Бу мавзудаги кўрсатувлар уошларимизни тарихга бўлган қизиқишини орттириб, ватанпарварлик руҳида тарбиуалашга хизмат қилиб, халқимизнинг узоқ ўтмишини ўрганишда моддиу маданиуатларнинг ўрни муҳим эканлигини кўрсатиб берди.
