Мадраҳимов Илҳомжон Собировичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек тилида лингвистик тасниг методологияси”, 10.00.11 – Тил назарияси. Амалий ва компютер лингвистикаси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.4.DSc/Fil682.
Илмий раҳбар: Менглиев Бахтиёр Ражабович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қўқон давлат педагогика институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Ҳакимов Мухаммад Хўжахонович, филология фанлари доктори, профессор; Собиров Абдулҳай Шарипович, филология фанлари доктори, профессор; Эргашева Гули Исмоил қизи, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади ҳар қандай фан тадқиқининг асоси саналган тасниф масаласи, унинг лингвистик табиати, лисоний бирликлар таснифининг турлари, турли тизимли тилларда уларнинг ўхшаш ва фарқли томонларини очиб беришда эътибор қаратилиши зарур бўлган муҳим омиллар ҳамда ўзбек тили материаллари ёрдамида лисоний бирликларнинг таснифи тамойиллари мезонларини ўзбек ва жаҳон тилшунослиги тажрибалари асосида белгилашдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
фанда тасниф муаммоси ва унинг лингвистикада баҳоланиши, жумладан, таснифнинг фалсафий, илмий категория сифатидаги аҳамияти аниқланиб, лингвистик таснифда табиий фанларнинг тасниф методологиясидан фойдаланилганлиги, лингвистик таснифнинг мантиқий асослари очиб берилган;
ўзбек тилшунослигида лингвистик тасниф ҳақидаги қарашлар тизимлаштирилган ва тасниф тамойилларининг миллий тилнинг онтологик хусусиятларидан келиб чиқилмаганлиги ҳамда лингвистик тасниф масаласининг хусусий тил муаммоси сифатида кун тартибига қўйилмаганлиги бошқа тиллар қонуниятларининг андазавийлиги билан боғлиқ бўлганлиги асосланган;
тилшуносликда тасниф муаммолари, турлари ва уларнинг тил ҳодисаларини изчил ва системали таҳлил қилишда асос бўлиб хизмат қилиши далилланиб, лисоний тасниф ва лингвистик тасниф ўзаро фарқланиши, лисоний тасниф борлиқ ҳодисаларининг тилда акс этиши, лингвистик тасниф эса тил ҳодисаларига илмий ёндашув эканлиги, уларнинг тамойил ва йўналишлари белгиланган;
лисон – нутқ дихотомиясини таҳлил қилиш асосида лисоний ва нутқий бирликларнинг мураккаб табиати ўрганилган, лисоний ва нутқий бирликлар, лисоний ҳамда нутқий бирликларнинг ички бўлинишлари, лисоний бирликлар таснифи умумийликлар, нутқий бирликлар хусусийликлар диалектикасига асосланиши далилланиб, лисоний сатҳ ва бирликларининг серқирралиги ҳамда уларни таснифлаш муаммолари аниқланган;
фонетик ва фонологик бирликлар, лексемалар ҳамда сўз ясалиши тизимининг таснифий муаммолари ҳамда келгусида мазкур бирликлар юзасидан ўрганилиши лозим бўлган масалалар аниқланиб, фонетик тасниф нутқ товушларининг материал жиҳатига, фонологик тасниф эса субстансиал жиҳатига асосланиши очиб берилган;
грамматик категория ва синтактик бирликларнинг анъанавий таснифини таҳлил қилиш асосида грамматик категориялар ва синтактик бирликларнинг ўзбек тилининг миллий хусусиятларидан келиб чиқадиган таснифлари моҳияти, уларнинг туркий тилларнинг категориал қурилиши, хусусан, морфологик шаклларда нол шаклнинг ўрнига алоҳида эътибор берилгани ҳолда, синтактик ҳодисалар таснифида “олдингининг кейингига” тамойили ва унга истисно ҳолатлар аниқланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Лингвистик бирликлар таснифининг мураккаб табиати, уларнинг серқирра хусусиятларини тадқиқ этиш методологияси масалаларини ўрганишга доир олинган илмий натижалар асосида:
фанда тасниф муаммоси ва унинг лингвистикада ўрганилиши, жумладан, таснифнинг фалсафий, илмий категория сифатидаги аҳамиятини аниқлашга оид илмий-назарий хулосалардан Заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги Андижон давлат университетида  2017-2020 йилларда бажарилган “ОТ-Ф1-18. Оммавий лисоний маданиятни шакллантириш методлари ва методологиясини ишлаб чиқиш” давлат фундаментал-тадқиқот дастурлари доирасидаги  лойиҳада фойдаланилган (З.М.Бобур номидаги Андижон давлат университетининг 2023-йил 22-декабрдаги 39-01-2808-сон маълумотномаси). Натижада мазкур лойиҳада кўзда тутилган тасниф методологияси лингвистик бирликлар таснифига доир янги назарий қарашлар билан бойитилган;
ўзбек тилшунослигида лингвистик тасниф ҳақидаги қарашлар тизимлаштирилган ва тасниф тамойилларининг миллий тилнинг онтологик хусусиятларидан келиб чиқилмаганлиги ҳамда лингвистик тасниф масаласининг хусусий тил муаммоси сифатида кун тартибига қўйилмаганлиги бошқа тиллар қонуниятларининг андазавийлиги билан боғлиқ бўлганлиги асосланганлигига оид натижаларидан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида Давлат илмий-техник дастурлари доирасидаги 2020-2022-йилларда бажарилган АМ-Ф3-201908172. “Ўзбек тилининг таълимий корпусини яратиш” амалий грант лойиҳасида фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 22-декабрдаги 01/4-2775-сон маълумотномаси). Натижада диссертациянинг ўзбек тилшунослигининг ривожланишида, ўзбек тили бирликлари лисоний қийматини баҳолаш ва таснифлашда, уларни Европа тиллари қолипларидан чиқаришда, ҳар бир лисоний қийматни шу бирлик яшаб турган муҳитда – ўзбек тилининг тизимли қурилишини таҳлил ва тасниф этишда, бу бирликларни қайта баҳолашда, шу асосда амалий тавсиялар ишлаб чиқишда муҳим аҳамиятга молик бўлган илмий хулосалари лойиҳа ишининг пухта илмий-назарий асосини яратишга хизмат қилган;
ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги мақомини миллийлаштирилган талқини асосида мазкур тилнинг турли босқичларида ушбу тил илми ва тавсифида  ном яратишнинг ўзбек тили меъёрлари ҳамда менталитетига мос миллий технологиясини ишлаб чиқиш вазифасини ўз олдига қўйган Алишер Навоий номидаги ўзбек тили ва адабиёти университетида Давлат илмий-техник дастурлари доирасидаги 2019-2022-йилларда бажарилган   А-ОТ-2019-10. “Ўзбек тилида неймингнинг меъёрий-ҳуқуқий асосларини яратиш” амалий грант лойиҳасида диссертациядаги “Ўзбек тилида номлар таснифи”га доир илмий хулосалардан фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 22-декабрдаги 01/4-2776-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳа иши доирасидаги “Ўзбек тилида ном яратишнинг лингвистик асослари” илмий рисоласини яратиш ҳамда “Ўзбек тилининг нейминг луғати”ни тузишга доир қарашлар ҳам тадқиқотнинг илмий-назарий хулосалари билан бойитилган;
таснифнинг фалсафий, илмий категория сифатидаги аҳамияти ҳамда ўзбек тилшунослигидаги лингвистик тасниф ҳақидаги қарашлар таҳлили асосида эришилган хулосалардан Муқимий номидаги Қўқон давлат педагогика институтида 2020-2022-йилларда бажарилган С-ЭCАГД-18-CА-0067 (ПО 20002335) рақамли “ФЙ 2018 Энглиш Аccес Миcросчоларчип Програм” номли АҚШ таълим ва маданий ишлар бюроси билан ҳамкорликдаги амалий лойиҳа доирасида фойдаланилган (Муқимий номидаги Қўқон давлат педагогика институтининг 2023-йил 23-декабрдаги 1381/04-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳа доирасида чоп этилган ўқув-услубий қўлланманинг мазмуний мукаммаллигига эришилган ва луғавий имкониятлари кенгайган;
тилшуносликда лисоний ва нутқий бирликларнинг серқирралиги ҳамда уларни таснифлаш муаммоларини аниқлашга доир илмий-назарий хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институти томонидан бажарилган ФА-Ф1-Г003 “Ҳозирги қорақалпоқ тилида функсионал сўз ясалиши”, ФА-А1-Г007 “Қорақалпоқ нақл-мақоллари лингвистик тадқиқот обекти сифатида” мавзуларидаги фундаментал ва амалий лойиҳаларда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтининг 2024-йил 9-январдаги 13/1-сон маълумотномаси). Натижада диссертациядаги фонетик ва фонологик бирликлар, лексемалар ҳамда сўз ясалиши тизимининг таснифий муаммолари, грамматик категориялар ва бирликлар таснифини таҳлил қилиш асосида ушбу категориялар ва бирликларнинг ўзбек тили миллий хусусиятларидан келиб чиқадиган таснифи борасидаги тавсияларга доир хулосалар мазкур лойиҳаларни янги илмий-назарий қарашлар билан янада бойитган;
лисон – нутқ дихотомиясини таҳлил қилиш асосида лисоний ва нутқий бирликларнинг мураккаб табиати ўрганилган, лисоний ва нутқий бирликлар, лисоний ҳамда нутқий бирликларнинг ички бўлинишлари, лисоний бирликлар таснифи умумийликлар, нутқий бирликлар хусусийликлар диалектикасига асосланиши далилланиб, лисоний сатҳ ва бирликларининг серқирралиги ҳамда уларни таснифлаш муаммолари аниқланганлигига оид илмий-амалий таклиф ва тавсиялар Республика Маънавият ва маърифат марказининг 2022-2023-йилларда ўтказилган тарғибот фаолиятига татбиқ этилган. Жумладан, Республика Маънавият ва маърифат марказининг 2023-йил учун чора-тадбирлар дастурининг ХИ йўналишида белгиланган “Давлат тилини ривожлантириш, унинг тарғиботи ва бу борадаги ишларни мувофиқлаштириш” 52-банди (“Давлат тили ҳақида”ги Қонун ижросини таъминлаш, Давлат тилини Ўзбекистон Республикасида яшаётган барча миллат ва элатларни бирлаштирувчи умумий воситага айлантириш, давлат тилига ҳурмат, аввало, давлатчилигимиз ва бирдамлигимизга нисбатан эҳтиром рамзи эканини юртдошларимиз онги ва қалбига сингдириш”) да белгиланган тарғибот ишларини ташкил этишда диссертация материалларидан фойдаланилган (Республика Маънавият ва маърифат марказининг 2023-йил 25-декабрдаги 02-22/1462-сон маълумотномаси). Натижада тадқиқотда илгари сурилган таклиф ва хулосалар янги Ўзбекистон жамиятини барпо этиш ва тараққийсига хизмат қилган;
лингвистикада таснифнинг ўрганилиши, унинг фалсафий, илмий аҳамияти, лисоний бирликлар серқирралигига доир илмий хулосалардан 2023-йилда Ўзбекистон Республикаси Миллий телерадиокомпаниясида эфирга узатилган  “Хайрли кун”, “Тафсилот”, “Кун мавзуси” ҳамда “Фарғона” радиоканалининг маънавий-маърифий эшиттиришларини тайёрлашда фойдаланилган (Фарғона вилоят телерадиокомпаниясининг 2023-йил 25-декабрдаги 01-02/238-сон маълумотномаси). Натижада кўрсатув ва эшиттиришларнинг ссенарийлари мазмуни бойитилган, уларнинг асосланганлиги ҳамда оммабоплиги таъминланган.