Otamuxamedova Go‘zal Qamariddinovnaning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I.Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i): “Ketonlarni alkinillash asosida atsetilen spirtlari sintezi va ularning kimyoviy xossalari”, 02.00.03 – Organik kimyo (kimyo fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2024.1.DSc/K181.
Ilmiy maslahatchi: Ziyadullaev Odiljon Egamberdievich, kimyo fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Chirchiq davlat pedagogika universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Chirchiq davlat pedagogika universiteti, DSc.03/30.09.2020.K.82.02.
Rasmiy opponentlar: Turg‘unov Erxon, kimyo fanlari doktori, professor; Xaitbayev Alisher Xamidovich, kimyo fanlari doktori, professor; Muxitdinov Bahodir Faxriddinovich, kimyo fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Toshkent kimyo-texnologiya instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: ketonlarni enentioselektiv alkinillash asosida atsetilen spirtlarini sintez qilish, ularni vinillash, dimerlash, izomerlash va birikish reaksiyalarini amalga oshirish orqali yangi avlod organik moddalarni olishning takomillashgan usullarini ishlab chiqish, sintez qilingan birikmalarning tuzilishi, tarkibi, fizik-kimyoviy va biologik xossalarini aniqlashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor molekulasida alifatik, aromatik, siklik va geterotsiklik o‘rinbosarlar saqlagan ketonlarni atsetilen, fenilatsetilen va geksin-1 lar bilan nukleofil birikish reaksiyasi asosida bir qancha reaksion faol markazlarga ega bo‘lgan atsetilen spirtlari sintez qilingan;
tabiati turli xil ketonlarni yangi dual kompleks katalitik sistemalar-3,3'-Ph2BINOL-2Li/Ti(OiPr)4/Et2Zn < Zn(OTf)2/TBAF·3H2O yordamida terminal va aromatik alkinlar bilan reaksiyalari bo‘yicha atsetilen spirtlarini sintez qilishning samarali usullari ishlab chiqilgan, qo‘shimcha reaksiyalarning borishi, katalizatorlar selektivligi aniqlangan, molekulasida asimmetrik uglerod atomi bo‘lgan izomerlar hosil bo‘lishi va ularni ajratish mexanizmi topilgan, tarkibi va tuzilishi isbotlangan;
atsetilen spirtlarini sintez qilish reaksiya bosqichlari, ximizmi va mexanizmi taklif etilgan, jarayonlar eng muqobil sharoitlari topilgan, erituvchi, katalizator, ligand va oraliq birikmalarning reaksiya tezligi va faollanish energiyasiga ta’siri hisoblangan, ketonlar tabiati, ularning reaksion qobiliyati, jarayon borishi va mahsulot unumiga ta’sir qilish qonuniyatlari ishlab chiqilgan, katalizatorlarning stabilligi, faolligi va qaytar reaksiyalarga ta’siri aniqlangan;
atsetilen spirtlarini sintez qilishga ketonlar tabiati va katalizatorlar faolligini nisbiy samaradorlik qatori ishlab chiqilgan, mahsulot unumini oshiruvchi fragment va kombinatsiyalar topilgan, ularni ta’sir qilish parametrlari isbotlangan;
sintez qilingan atsetilen spirtlarini geterogen-katalitik usulda, Ti(OiPr)4 katalizatori yordamida atsetilen bilan, yuqori asosli katalitik sistema CsF/MON/DMSO yordamida fenilatsetilen bilan vinillash reaksiyalari amalga oshirilgan va yuqori unum bilan vinil, viniloksi efirlari hosil bo‘lishi aniqlangan;
CaO/NH3/Et2O hamda Bu4NOH/H2O/DMSO katalitik sistemalarda atsetilen spirtlarini sp-s bog‘idagi harakatchan vodorodining atseton, metilbutilketon va metiluchlamchibutilketonlar bilan nukleofil birikish reaksiyasi asosida atsetilen diollari sintez qilingan;
CuCl/TMEDA/CCl4/MeOH katalitik sistemada 3,4,4-trimetilpentin-1-ol-3,1-etinilsiklopentanol, 2-fenilbutin-3-ol-2 va 2-(furanil-2)butin-3-ol-2 larning dimerlanish jarayoni asosida molekulasida ikkitadan uch bog‘ va gidroksil guruhi hamda alifatik, aromatik, siklik va geterotsiklik o‘rinbosarlar saqlagan diatsetilen diollari xosil bo‘lishi isbotlangan;
terminal atsetilen spirtlaridan aromatik atsetilen spirtlarini sintez qilishda Pd(OAc)2/CuCl/Et3N/MeCN/H2O katalitik sistemaning mahsulot unumiga samarali ta’sir etishi aniqlangan;
atsetilen spirtlari va ular asosida olingan oddiy efirlar, diol va diatsetilen diollarning xususiy kattaliklari aniqlangan, kvant-kimyoviy parametrlari hisoblangan, tozaligi xromatografik, tuzilishi spektroskopik, tarkibi element analiz, elektron tuzilishi kvant-kimyoviy usullarida isbotlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Turli sinflarga mansub bo‘lgan ketonlar va alifatik, aromatik alkinlar asosida atsetilen spirtlari, ularning vinil efirlari, diol va diatsetilen diollari sintezi bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
sintez qilingan atsetilen spirtlari sanoat oqava suvlari tarkibida tuz qatlam hosil qiluvchi komponentlarga qarshi ingibitor sifatida “Ohangaronsement” AJda amaliyotga joriy qilingan (“Ohangaronsement” AJning 2021 yil 16 dekabrdagi ATS-sonli ma’lumotnomasi). Natijada, sanoat korxonalari qurilmalarida qatlam hosil bo‘lishini kamaytirish imkonini bergan;
sintez qilingan atsetilen spirtlari “Muborak gazni qayta ishlash zavodi” MChJda tabiiy gaz tarkibidagi oltingugurt va oltingugurtli birikmalarni ajratib oluvchi ingibitorlar sifatida amaliyotga joriy etilgan (“Muborak gazni qayta ishlash zavodi” MChJning 2023 yil 19 iyuldagi 454/G‘K-07-son ma’lumotnomasi). Natijada, tabiiy gaz tarkibida oltingugurt va oltingugurtli birikmalar miqdorini 58% ga kamaytirishga, arzon va sifatli tabiiy gaz xom-ashyosini tayyorlash imkonini bergan;
sintez qilingan atsetilen spirtlari vinil efirlari “Sho‘rtan gaz kimyo majmuasi” MChJda iste’molga tayyorlangan tabiiy gaz tarkibidagi vodorod sulfid, merkaptanlar, sulfidlar hamda disulfidlarni ajratib oluvchi ingibitorlar sifatida amaliyotga joriy etilgan (“Sho‘rtan gaz kimyo majmuasi” MChJning 2023 yil 02 iyundagi 004/2149-son ma’lumotnomasi). Natijada, tabiiy gazdagi oltingugurtli birikmalarning 71% gacha bo‘lgan miqdori ajratib olingan, bu esa texnik va ekologik toza tabiiy gaz mahsulotlarini ishlab chiqarishga xizmat qilgan.