Отамухамедова Гўзал Қамариддиновнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Кетонларни алкиниллаш асосида ацетилен спиртлари синтези ва уларнинг кимёвий хоссалари”, 02.00.03 – Органик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.1.DSc/К181.
Илмий маслаҳатчи: Зиядуллаев Одилжон Эгамбердиевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Чирчиқ давлат педагогика университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Чирчиқ давлат педагогика университети, DSc.03/30.09.2020.К.82.02.
Расмий оппонентлар: Турғунов Эрхон, кимё фанлари доктори, профессор; Хаитбайев Алишер Хамидович, кимё фанлари доктори, профессор; Мухитдинов Баҳодир Фахриддинович, кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: кетонларни энентиоселектив алкиниллаш асосида ацетилен спиртларини синтез қилиш, уларни виниллаш, димерлаш, изомерлаш ва бирикиш реакцияларини амалга ошириш орқали янги авлод органик моддаларни олишнинг такомиллашган усулларини ишлаб чиқиш, синтез қилинган бирикмаларнинг тузилиши, таркиби, физик-кимёвий ва биологик хоссаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор молекуласида алифатик, ароматик, циклик ва гетеротциклик ўринбосарлар сақлаган кетонларни ацетилен, фенилацетилен ва гексин-1 лар билан нуклеофил бирикиш реакцияси асосида бир қанча реаксион фаол марказларга эга бўлган ацетилен спиртлари синтез қилинган;
табиати турли хил кетонларни янги дуал комплекс каталитик системалар-3,3'-Пҳ2БИНОЛ-2Ли/Ти(ОиПр)4/Эт2Зн < Зн(ОТф)2/ТБАФ·3Ҳ2О ёрдамида терминал ва ароматик алкинлар билан реакциялари бўйича ацетилен спиртларини синтез қилишнинг самарали усуллари ишлаб чиқилган, қўшимча реакцияларнинг бориши, катализаторлар селективлиги аниқланган, молекуласида асимметрик углерод атоми бўлган изомерлар ҳосил бўлиши ва уларни ажратиш механизми топилган, таркиби ва тузилиши исботланган;
ацетилен спиртларини синтез қилиш реакция босқичлари, химизми ва механизми таклиф этилган, жараёнлар энг муқобил шароитлари топилган, эритувчи, катализатор, лиганд ва оралиқ бирикмаларнинг реакция тезлиги ва фаолланиш энергиясига таъсири ҳисобланган, кетонлар табиати, уларнинг реаксион қобилияти, жараён бориши ва маҳсулот унумига таъсир қилиш қонуниятлари ишлаб чиқилган, катализаторларнинг стабиллиги, фаоллиги ва қайтар реакцияларга таъсири аниқланган;
ацетилен спиртларини синтез қилишга кетонлар табиати ва катализаторлар фаоллигини нисбий самарадорлик қатори ишлаб чиқилган, маҳсулот унумини оширувчи фрагмент ва комбинациялар топилган, уларни таъсир қилиш параметрлари исботланган;
синтез қилинган ацетилен спиртларини гетероген-каталитик усулда, Ти(ОиПр)4 катализатори ёрдамида ацетилен билан, юқори асосли каталитик система CсФ/МОН/ДМСО ёрдамида фенилацетилен билан виниллаш реакциялари амалга оширилган ва юқори унум билан винил, винилокси эфирлари ҳосил бўлиши аниқланган;
CаО/НҲ3/Эт2О ҳамда Бу4НОҲ/Ҳ2О/ДМСО каталитик системаларда ацетилен спиртларини сп-с боғидаги ҳаракатчан водородининг ацетон, метилбутилкетон ва метилучламчибутилкетонлар билан нуклеофил бирикиш реакцияси асосида ацетилен диоллари синтез қилинган;
CуCл/ТМЕДА/CCл4/МеОҲ каталитик системада 3,4,4-триметилпентин-1-ол-3,1-этинилциклопентанол, 2-фенилбутин-3-ол-2 ва 2-(фуранил-2)бутин-3-ол-2 ларнинг димерланиш жараёни асосида молекуласида иккитадан уч боғ ва гидроксил гуруҳи ҳамда алифатик, ароматик, циклик ва гетероциклик ўринбосарлар сақлаган диацетилен диоллари хосил бўлиши исботланган;
терминал ацетилен спиртларидан ароматик ацетилен спиртларини синтез қилишда Пд(ОАc)2/CуCл/Эт3Н/МеCН/Ҳ2О каталитик системанинг маҳсулот унумига самарали таъсир этиши аниқланган;
ацетилен спиртлари ва улар асосида олинган оддий эфирлар, диол ва диацетилен диолларнинг хусусий катталиклари аниқланган, квант-кимёвий параметрлари ҳисобланган, тозалиги хроматографик, тузилиши спектроскопик, таркиби элемент анализ, электрон тузилиши квант-кимёвий усулларида исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Турли синфларга мансуб бўлган кетонлар ва алифатик, ароматик алкинлар асосида ацетилен спиртлари, уларнинг винил эфирлари, диол ва диацетилен диоллари синтези бўйича олинган илмий натижалар асосида:
синтез қилинган ацетилен спиртлари саноат оқава сувлари таркибида туз қатлам ҳосил қилувчи компонентларга қарши ингибитор сифатида “Оҳангаронцемент” АЖда амалиётга жорий қилинган (“Оҳангаронцемент” АЖнинг 2021 йил 16 декабрдаги АТЦ-сонли маълумотномаси). Натижада, саноат корхоналари қурилмаларида қатлам ҳосил бўлишини камайтириш имконини берган;
синтез қилинган ацетилен спиртлари “Муборак газни қайта ишлаш заводи” МЧЖда табиий газ таркибидаги олтингугурт ва олтингугуртли бирикмаларни ажратиб олувчи ингибиторлар сифатида амалиётга жорий этилган (“Муборак газни қайта ишлаш заводи” МЧЖнинг 2023 йил 19 июлдаги 454/ҒК-07-сон маълумотномаси). Натижада, табиий газ таркибида олтингугурт ва олтингугуртли бирикмалар миқдорини 58% га камайтиришга, арзон ва сифатли табиий газ хом-ашёсини тайёрлаш имконини берган;
синтез қилинган ацетилен спиртлари винил эфирлари “Шўртан газ кимё мажмуаси” МЧЖда истеъмолга тайёрланган табиий газ таркибидаги водород сулфид, меркаптанлар, сулфидлар ҳамда дисулфидларни ажратиб олувчи ингибиторлар сифатида амалиётга жорий этилган (“Шўртан газ кимё мажмуаси” МЧЖнинг 2023 йил 02 июндаги 004/2149-сон маълумотномаси). Натижада, табиий газдаги олтингугуртли бирикмаларнинг 71% гача бўлган миқдори ажратиб олинган, бу эса техник ва экологик тоза табиий газ маҳсулотларини ишлаб чиқаришга хизмат қилган.