Yadgarova Shaxodat Solixovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Aholi va sanoat korxonalaridan hosil bo‘luvchi oqava suvlarning gigienik tavsifi (Buxoro shahri misolida)» 14.00.07– Gigiena (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2023.3PhD/Tib3773.
Ilmiy rahbar: Iskandarov Aziz Baxromovich, tibbiyot fanlari doktori, dotsent.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Buxoro davlat tibbiyot instituti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Farg‘ona jamoat salomatligi tibbiyot instituti, PhD.04/02.07.2024.Tib.122.02.
Rasmiy opponentlar: Axmadalievna Nigora Odilovna, tibbiyot fanlari doktori, Boboev Naim Boboevich, tibbiyot fanlari doktori: professor.
Yetakchi tashkilot: Samarqand davlat tibbiyot universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: Buxoro shahri aholisi va sanoat korxonalaridan hosil bo‘lgan oqava suvlarni tozalash jarayonlarining gigienik tavsifini o‘rganish va profilaktika tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor Buxoro shahar oqava suvlarini tozalash inshootlarining gigienik va gigienik samaradorligi, stansiyadagi mexanik, biologik tozalash bosqichida qo‘llaniladigan panjara, qumtutkich, tindirgich, aerotenklarning ish samaradorligi bo‘yicha laboratoriya natijalari va tabiiy sinamalar asosida gigienik o‘rganilgan va ularning ish samaradorligini me’yorlarga mos kelishi isbotlangan;
Buxoro shahridan xosil bo‘layotgan oqava suvlarni shahar kanalizatsiya bosh inshootida tozalangandan so‘ng oqmaydigan suv manbasi, Dengizko‘l ochiq suv havzasiga tashlanadi,    mazkur suv manbasidan olingan suv namunalar undagi muallaq moddalar, erigan kislorodga bo‘lgan biokimyoviy ehtiyoj, oksidlanish ko‘rsatkichi, gelmint tuxumlarining soni, erigan kislorod va tozalangan oqava suv tarkibidagi qoldiq xlorni saqlash darajasi bo‘yicha o‘rganildi va suv havzasining toifasiga mos kelishi laboratoriya natijalari xamda tabiiy sinama ko‘rsatkichlariga asosan to‘g‘ri tashkil etilganligi aniqlangan;
oqmaydigan suv manbasiga kiruvchi Dengizko‘lning suvi sifatiga tozalangan chiqindi suvlarning ko‘rsatadigan ta’siri suv tarkibidagi erigan kislorodga bo‘lgan kimyoviy ehtiyoj, sun’iy yuza faol moddalar, fosfatlar, xloridlar, og‘ir metal tuzlari, o‘ta xavfli kimyoviy birikmalar konsentratsiyasi, patogen mikroorganizmlar va qoldiq xlor miqdori  bo‘yicha  kimyoviy va bakteriologik laboratoriya natijalarini SanQ va M gigienik me’yorlariga bo‘yicha suv havzasining II toifasiga mos kelishi isbotlangan;
kanalizatsiya tozalash inshooti qurilmalarini texnik va gigienik jihatdan ish samaradorligini oshirish orqali, hududning mikroiqlim, ekologik omillariga ko‘rsatiladigan salbiy ta’sirlarni kamaytirishi, aholi o‘rtasida suv bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklar darajasini pasaytirish va aholining turmush sharoiti xamda hayot sifati oshishi asoslangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Aholi va sanoat korxonalaridan hosil bo‘luvchi oqava suvlarning gigienik tavsifi (Buxoro shahri misolida) bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
birinchi ilmiy yangilik. ilk bor Buxoro shahar oqava suvlarini tozalash inshootlarining xususiyatlarini zarar va xavf darajasi bo‘yicha har tomonlama gigienik baholangan; Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati issiq iqlim sharoitiga kiruvchi Buxoro shahar aholisi va ishlab chiqarish korxonalaridan xosil bo‘lgan chiqindi suvlarni tozalashga ixtisoslashgan Buxoro shahar kanalizatsiya tozalash inshootining ish faoliyati, qurilmalarning texnik va gigienik samaradorligini baholash, mazkur qurilmalarning ish samaradorligini oshirishga qaratilgan chora –tadbirlarni belgilash. Olingan ilmiy natijalar shahar chiqindi suvlarini tozalashning gigienik jihatlari va tozalash qurilmalari ish samaradorligini gigienik baholangani Buxoro viloyati Shofirkon tumani sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi bo‘limi bo‘yicha buyruq (09.10.2023 y.;) №1/341 hamda G‘ijduvon tumani  sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi bo‘limi  bo‘yicha (19.10.2023 y.;) №5/482 buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi :  Olingan natijalar asosida tavsiya etilgan chora tadbirlarni qo‘llanilishi, axolini suvdan foydalanish sharoitlarini yaxshilashga, suv resurslaridan oqilona foydalanishga, axoli o‘rtasida suvga bog‘liq bo‘lgan kasallanish holatlarini kamaytirishga, mintaqadagi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ekologik muammolarni oldini olishga imkon beradi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Kanalizatsiya qurilmalarini iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun yillik ekspluatasion harajatlarni hisoblab chiqish zarur, u esa ishga to‘lanadigan maosh fondi, amartizasion chiqimlar, ishlab chiqarish qiymati, elektor energiyasi, issiqlik, gaz, trasnsport va reagentlar qiymatidan kelib chiqadi. 1 m3 chiqindi suvni tozalash uchun 6 ming 554 so‘m mablag‘ sarflanadi. Xulosa: Buxoro shahar aeratsiya stansiyasi ish qurilmalarini chiqindi suvlarni tozalashining loyihaviy quvvati 100000 m3 ni tashkil etadi. mazkur tadqiqot natijasida Buxoro shahar oqava suv taminoti MChJ ning suv tozalash qurilmalarini sozligini saqlashga erishiladi va byudjetdan tashqari mablag‘larni 550000 so‘mga iqtisod qilish imkonini bergan.
ikkinchi ilmiy yangilik: dengizko‘l ochiq suv havzasi sanitar topografik tekshirilgan va sanitar gigienik holati kompleks baholangan; Dengizko‘l ochiq suv havzasini sanitar topografik tekshirish, mazkur suv havzasini sanitar gigienik holatini kompleks baholash, ilk bor issiq iqlim sharoitida oqmaydigan suv manbasiga kiruvchi Dengizko‘lning suvi sifatiga tozalangan chiqindi suvlarni ko‘rsatadigan ta’sirini o‘rganish va ilmiy asoslangan nazariy asoslari yaratilganligi bilan izohlangan.   Olingan ilmiy natijalar shahar chiqindi suvlarini tozalashning gigienik jihatlari va tozalash qurilmalari ish samaradorligini gigienik baholangani Buxoro viloyati Shofirkon tumani sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi bo‘limi bo‘yicha buyruq (09.10.2023 y.;) №1/341 hamda G‘ijduvon tumani  sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi bo‘limi  bo‘yicha (19.10.2023 y.;) №5/482 buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi : Olingan natijalar asosida tavsiya etilgan chora tadbirlarni qo‘llanilishi, axolini suvdan foydalanish sharoitlarini yaxshilashga, suv resurslaridan oqilona foydalanishga, axoli o‘rtasida suvga bog‘liq bo‘lgan kasallanish holatlarini kamaytirishga, mintaqadagi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ekologik muammolarni oldini olishga imkon beradi.  Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Kanalizatsiya qurilmalarini iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun yillik ekspluatasion harajatlarni hisoblab chiqish zarur, u esa ishga to‘lanadigan maosh fondi, amartizasion chiqimlar, ishlab chiqarish qiymati, elektor energiyasi, issiqlik, gaz, trasnsport va reagentlar qiymatidan kelib chiqadi. 1 m3 chiqindi suvni tozalash uchun 6 ming 554 so‘m mablag‘ sarflanadi. Xulosa: Buxoro shahar aeratsiya stansiyasi ish qurilmalarini chiqindi suvlarni tozalashining loyihaviy quvvati 100000 m3 ni tashkil etadi. mazkur tadqiqot natijasida Buxoro shahar oqava suv taminoti MChJ ning suv tozalash qurilmalarini sozligini saqlashga erishiladi va byudjetdan tashqari mablag‘larni 550000 so‘mga iqtisod qilish imkonini bergan.
uchinchi ilmiy yangilik: oqmaydigan suv manbasiga kiruvchi Dengizko‘lning suvi sifatiga tozalangan chiqindi suvlarning ko‘rsatadigan ta’siri gigienik asoslangan; Buxoro shahar aholisi va korxonalaridan xosil bo‘lgan chiqindi suvlarni o‘z vaqtida va samarali tozalashga qaratilgan chora – tadbirlarni ishlab chiqish, tozalangan chiqindi suvlarni Dengizko‘l suvlariga tashlanish sharoitlarini sanitar-texnik va sanitar-topografik tekshirishdan, olingan natijalarni amaliyotga joriy etish orqali Dengizko‘l suv manbasidagi biologik xilma xillikni saqlab qolish, xududiy ekologik vaziyatni sog‘lomlashtirish bilan izohlangan. Olingan ilmiy natijalar shahar chiqindi suvlarini tozalashning gigienik jihatlari va tozalash qurilmalari ish samaradorligini gigienik baholangani Buxoro viloyati Shofirkon tumani sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi bo‘limi bo‘yicha buyruq (09.10.2023 y.;) №1/341 hamda G‘ijduvon tumani  sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi bo‘limi  bo‘yicha (19.10.2023 y.;) №5/482 buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi: Olingan natijalar asosida tavsiya etilgan chora tadbirlarni qo‘llanilishi, axolini suvdan foydalanish sharoitlarini yaxshilashga, suv resurslaridan oqilona foydalanishga, axoli o‘rtasida suvga bog‘liq bo‘lgan kasallanish holatlarini kamaytirishga, mintaqadagi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ekologik muammolarni oldini olishga imkon beradi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Kanalizatsiya qurilmalarini iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun yillik ekspluatasion harajatlarni hisoblab chiqish zarur, u esa ishga to‘lanadigan maosh fondi, amartizasion chiqimlar, ishlab chiqarish qiymati, elektor energiyasi, issiqlik, gaz, trasnsport va reagentlar qiymatidan kelib chiqadi. 1 m3 chiqindi suvni tozalash uchun 6 ming 554 so‘m mablag‘ sarflanadi. Xulosa: Buxoro shahar aeratsiya stansiyasi ish qurilmalarini chiqindi suvlarni tozalashining loyihaviy quvvati 100000 m3 ni tashkil etadi. mazkur tadqiqot natijasida Buxoro shahar oqava suv taminoti MChJ ning suv tozalash qurilmalarini sozligini saqlashga erishiladi va byudjetdan tashqari mablag‘larni 550000 so‘mga iqtisod qilish imkonini bergan.
to‘rtinchi ilmiy yangili:. amaldagi talablarga ko‘ra mexanik, biologik tozalash inshootlari ish samaradorligini oshirish, chiqindi suvni zararsizlantirish qurilmalarining texnik va gigienik samaradorligini kuchaytirish bo‘yicha chora tadbirlar rejasi ishlab chiqilgan; tozalangan chiqindi suvlarni Dengizko‘l suvlariga tashlanish sharoitlarini sanitar-texnik va sanitar-topografik tekshirishdan, olingan natijalarni amaliyotga joriy etish orqali Dengizko‘l suv manbasidagi biologik xilma xillikni saqlab qolish, xududiy ekologik vaziyatni sog‘lomlashtirish bilan izohlangan. Olingan ilmiy natijalar shahar chiqindi suvlarini tozalashning gigienik jihatlari va tozalash qurilmalari ish samaradorligini gigienik baholangani Buxoro viloyati Shofirkon tumani sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi bo‘limi bo‘yicha buyruq (09.10.2023 y.;) №1/341 hamda G‘ijduvon tumani  sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi bo‘limi  bo‘yicha (19.10.2023 y.;) №5/482 buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi:  Olingan natijalar asosida tavsiya etilgan chora tadbirlarni qo‘llanilishi, axolini suvdan foydalanish sharoitlarini yaxshilashga, suv resurslaridan oqilona foydalanishga, axoli o‘rtasida suvga bog‘liq bo‘lgan kasallanish holatlarini kamaytirishga, mintaqadagi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ekologik muammolarni oldini olishga imkon beradi.  Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Kanalizatsiya qurilmalarini iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun yillik ekspluatasion harajatlarni hisoblab chiqish zarur, u esa ishga to‘lanadigan maosh fondi, amartizasion chiqimlar, ishlab chiqarish qiymati, elektor energiyasi, issiqlik, gaz, trasnsport va reagentlar qiymatidan kelib chiqadi. 1 m3 chiqindi suvni tozalash uchun 6 ming 554 so‘m mablag‘ sarflanadi. Xulosa: Buxoro shahar aeratsiya stansiyasi ish qurilmalarini chiqindi suvlarni tozalashining loyihaviy quvvati 100000 m3 ni tashkil etadi. mazkur tadqiqot natijasida Buxoro shahar oqava suv taminoti MChJ ning suv tozalash qurilmalarini sozligini saqlashga erishiladi va byudjetdan tashqari mablag‘larni 550000 so‘mga iqtisod qilish imkonini bergan.