Насруллаев Нематулло Ҳикматуллаевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Убайдуллоҳ ибн Масъуд Бухорий ёзма меросининг ислом фиқҳида тутган ўрни” мавзуидаги 24.00.01 – Ислом тариҳи ва манбашунослиги (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.1.DSc/Tar434
Илмий маслаҳатчи: Исломов Зоҳид Маҳмудович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон халқаро ислом академияси, DSc.35/30.12.2019.Isl/Tar/F.57.01.
Расмий оппонентлар: юридик фанлари доктори, профессор Юсупова Нигора Жалолиддин қизи, тарих фанлари доктори Маҳмуд Ҳасаний ва филология фанлари доктори, профессор Зоҳидов Рашид Фозилович.
Етакчи ташкилот: Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Убайдуллоҳ ибн Масъуд ёзма меросининг ҳанафий фиқҳи ривожига қўшган ҳиссасини тадқиқ этишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ХИИИ аср охири – ХИВ аср ўрталарида мўғуллардан кучли зарар кўрган Мовароуннаҳрда ўзининг оғир турғунлик даврини кечишига қарамасдан “أصول الفقه” (усулул фиқҳ) илми ривожланиб, ўлкада 50 дан зиёд сулолавий фақиҳлар фаолият юритишига ҳудудда шаклланган маҳаллий “устоз-шогирд” тизими сабаб бўлгани аниқланган;          
Убайдуллоҳ ибн Масъуднинг оилавий устозларидан ташқари ягона шайхи, мутасаввиф аллома Мажзуб Ҳасан Булғорийдан “التصوف والأدب” (тасаввуф ва адаб)  илмларидан  таълим олиши натижасида ўз шогирдлари орасида тасаввуфий таълимотнинг шаклланишига сабаб бўлгани ҳамда Ҳасан ибн Али Тоҳирий, Хожа Муҳаммад Порсо, Алоуддин Али Асвад, Умар ибн Абдулмухсин каби шогирдлар етишиб чиқишига таъсир этгани далилланган;
Убайдуллоҳ ибн Масъуд мазҳаб имомларидан келган масалаларни такомиллаштиришга интилиб, фиқҳий матнларга мантиқ ва фалсафа асосларини олиб кириш билан боғлиқ “أصول التحقيق” (таҳқиқ усули)ни ишлаб чиққани натижасида ҳанафий манбаларини таълиф қилишда янги анъана жорий этилгани исботланган;
Мовароуннаҳр фақиҳларининг ХВ асрдан кейин ҳам Анадўли ва Болқон (Усмонли сулоласи)га таъсири катта бўлгани Убайдуллоҳ ибн Масъуднинг усулга оид асарлари мазкур минтақадаги илмий даргоҳлар: Салжуқ, Саҳни Семан, Изник, Исобек, Султония мадрасаларида етти асрдан зиёд вақт давомида фундаментал манба сифатида қўлланиб келаётгани далилланган;
Убайдуллоҳ ибн Масъуд мўғуллар даври хусусиятларидан келиб чиқиб, жамиятдаги ижтимоий муаммоларга жавобан “تنقيح الأصول” (Танқиҳул-усул) асарига “توضيح” (Тавзиҳ), “تعديل العلوم” (Таъдилул-улум) асарига “شرح تعديل العلوم” (Шарҳи Таъдилул-улум) номли усули фиқҳ илмида бир муаллиф томонидан ҳам матн ҳам кенг шарҳ ёзиш анъанасини жорий этиш орқали янги босқичга кўтаргани исботланган;
 Убайдуллоҳ ибн Масъуднинг “مختصر الوقاية” “Мухтасарул-Виқоя” асари ўзигача яратилган матнлар хулосасини жамлангани боис ХХ асргача Марказий Осиё мадрасаларида “فروع الفقه” )фуруъул-фиқҳ( фанидан асосий дарслик бўлиб хизмат қилгани, талабаларнинг фиқҳга оид бошқа манбаларга мурожаат этишларига зарурат қолдирмагани аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Убайдуллоҳ ибн Масъуд Садруш-шариа ал-Бухорий ёзма меросининг ислом фиқҳида тутган ўрни бўйича қўлга киритилган илмий натижалари асосида:
ХИИИ-ХИВ асрлар мўғул босқини ўлка халқлари учун оғир турғунлик даврини келтириб чиқаришига қарамасдан, Мовароуннаҳрда фиқҳ илми ривожланиб, 50 зиёд фақиҳлар фаолият юритиши ҳамда бошқа мусулмон ўлкалардан устунлигини сақлаб қолишига ҳудудда шаклланган анъанавий “устоз-шогирд” тизими сабаб бўлгани далиллангани хусусидаги илмий хулосалардан буюртма асосида Ўзбекистондаги ислом сивилизацияси марказида тайёрланган “Ислом сивилизацияси” қомусий луғати мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистондаги Ислом сивилизацияси марказининг 2024-йил 26-апрелдаги 08-17/211 сонли маълумотномаси). Натижада, Мовароуннаҳрда мўғуллар босқинига қарамасдан, минтақада фиқҳ илми ривожлангани тўғрисидаги маълумотлар кенг халқ оммасига етказилишига хизмат қилган;
Убайдуллоҳ ибн Масъуд Садруш-шарианинг силсилали мутасаввиф шайх Мажзуб Ҳасан Булғорийдан таълим олиши фақиҳнинг тасаввуф, фалсафа, калом, мантиқ, жадал, фароиз, тилшунослик, адаб илмларини пухта эгаллашига ундаб, кейинроқ бу анъана унинг талабалари Муҳаммад ибн Муборакшоҳ Бухорий, Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Ҳасан Али Тоҳирий, Хожа Муҳаммад Порсо, Алоуддин Али Асвад, Умар ибн Абдулмухсин Важиҳуддин Лаҳмийлар томонидан давом этгани далилланганига оид илмий хулосалардан буюртма асосида “Убайдуллоҳ ибн Масъуднинг ҳаёти ва илмий маънавий мероси” китоби мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитасининг 2024-йил 15-майдаги 02-02/1600 сонли маълумотномаси). Натижада, Убайдуллоҳ ибн Масъуд ҳаёти, насл-насаби, ёзма асарлари, устоз ва шогирдларига оид маълумотлар таҳлили талабаларга етиб боришига ёрдам берган;
Убайдуллоҳ ибн Масъуд мазҳаб имомларидан келган масалаларни такомиллаштиришга интилиб, фиқҳий матнларга мантиқ ва фалсафа асосларини олиб кириш билан боғлиқ “таҳқиқ усули” (أصول التحقيق)ни ишлаб чиққани натижасида ҳанафий манбаларини таълиф қилишда янги анъана юзага келиб, уларнинг илмий-назарий жиҳатдан янада бойишига хизмат ыилгани далилланганига оид илмий хулосалардан буюртма асосида “Буюк алломаларимиз меросида маърифий ислом” номли китоб мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон телерадиоканали” Давлат муассасаси томонидан берилган 2024-йил 15-майдаги 02-30-647 сонли маълумотномаси). Натижада, “Ўзбекистон тарихи” телеканалининг анъанавий “Буюк юрт алломалари” кўрсатувида Убайдуллоҳ ибн Масъуднинг “Танқиҳул-усул”, “Мухтасарул-Виқоя” асарларига оид илмий маълумотлар эфирга узатилган;
Мовароуннаҳр фақиҳларининг ХВ асрдан кейин ҳам Анадўли ва Болқон (Усмонли сулоласи)га таъсири катта бўлгани Убайдуллоҳ ибн Масъуднинг усулга оид асарлари мазкур минтақадаги илмий даргоҳлар: Салжуқ, Саҳни Семан, Изник, Исобек, Султония, Аясофия, Эдирна, Ускуп, Нурусмоний мадрасаларида етти асрдан зиёд вақт давомида фундаментал манба сифатида қўлланаётганига асосан далилланган илмий хулосалардан буюртма асосида “Ўрта асрлар тарихига оид манбалар” китоби мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 2024-йил 10-майдаги 02/199 сонли маълумотномаси). Натижада, марказнинг “Жаҳолатга қарши маърифат”, “Буюк алломалар илмий мероси” ва “Ислом динининг асл мазмун моҳияти” мавзусидаги илмий-амалий семинарлар орқали талабаларга етиб боришига ёрдам берган;
Убайдуллоҳ ибн Масъуд ўзининг “Танқиҳул-усул” асарига “Тавзиҳ”, “Таъдилул-улум” асарига “Шарҳи Таъдилул-улум” номли усули фиқҳга оид шарҳлар битган ва бу билан шарҳ ёзиш анъанасини янги босқичга кўтарганига оид илмий хулосалардан буюртма асосида “Мовароуннаҳрда ислом маданияти тарихи” номли китоб мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Мусулмонлари идорасининг 2024-йил 31-май 03/1388 сонли маълумотномаси). Натижада, Ўзбекистон халқаро ислом академияси ва Тошкент ислом институти ўқув режасига киритилган фанлар ўқув қўлланма ҳамда дасрликларини илмий-назарий жиҳатдан бойишига хизмат қилган;
 “Мухтасарул-Виқоя” асари ўзигача яратилган матнлар хулосасини жамлангани боис ХХ асргача Марказий Осиё мадрасаларида “фуруъул-фиқҳ” фанидан асосий дарслик бўлиб хизмат қилгани, талабаларнинг фиқҳга оид бошқа манбаларга мурожаат этишларига зарурат қолдирмагани аниқлангани билан боғлиқ илмий хулосалардан буюртма асосида “Назми Мухтасар ал-Виқоя” номли китоб мазмунига сингдирилган (Республика Маънавият ва маърифат маркази ҳузуридаги ижтимоий-маънавий тадқиқотлар институтининг 2024-йил 3-майдаги 193 сонли маълумотномаси). Натижада, Марказий Осиёда фаолият юритган мадрасалар, уларда йўлга қўйилган таълим тизими, ўқитилган фанлар ва дарсликлар мавзусида ташкил этилган семинарларда кенг халқ оммасига етиб боришига ёрдам берган.