Мирзалиева Дилорам Талипжановнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Қуръони карим – “Жоҳилия” ва илк ислом даврига оид тарихий манба” 24.00.01 – Ислом тарихи ва манбашунослиги (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2020.2.PhD/Tar694.
Илмий раҳбар: тарих фанлари доктори, профессор Ҳасанов Аҳаджон Аҳмаджонович.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон халқаро ислом академияси, DSc.35/30.12.2019.Isl/Tar/F.57.01.
Расмий оппонентлар: сиёсий фанлар доктори, профессор Муҳаммадсидиқов Муҳаммадолим Муҳаммадрозиқ оʻғли; исломшунослик фанлари боʻйича бўйича фалсафа доктори Абдишукур Муратов Абдикаримович.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат шарқшунослик университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади “жоҳилия” (الجاهلية) ва илк ислом даври тарихий ҳодисаларини Қуръони карим воситасида илмий-назарий очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Сабаъ сураси 15-17 оятларида келтирилган “ал-Арим” сели (سيل العرم) Ямандаги Мариб тўғонининг бузилиши билан боғлиқ воқеа, ҳанузгача сақланиб турган иншоот қолдиқлари ва унинг охирги бузилиши тўғрисидаги маълумотлар орқали Қуръони карим Мариб тўғони фалокати хусусидаги ягона манба бўлиб хизмат қилгани исботланган;
Қуръони каримдаги “Қурайш” ва “Фил” сураси тафсирлари қиёсий таҳлили асосида яманлик ҳабашларнинг Маккага юриши ҳамда Каъбани бузишга бўлган ҳаракатига диний тус берилган бўлса-да, тарих китоблари асосида бу ҳаракат маккаликларнинг “Байтуллоҳ ходимлари” сифатида тижоратда қўлга киритган мақомини синдириш ва унга ўзлари эга чиқишлари учун уюштирилгани далилланган;
ВИИИ-ИХ асрларга доир “қаҳтоний” адабиётлардаги “туббаъ қавми” ҳукмдори Абукариб Асъаднинг шимолдан Шомгача, машриқдан Туркистонгача етиб бориб, Самарқандни ҳам эгаллагани тўғрисидаги ривоятларнинг ҳақиқатдан йироқ экани унинг арабларнинг Мовароуннаҳрга кириб келишидан аввал яшаганига доир тарихий далиллар ҳамда Қуръони каримнинг “Қоф” сураси 13-14, “Духон” сураси 36-37 оятлар тафсирлари асосида очиб берилган;
“Буруж” сураси 3-9 оятларидаги “чоҳ эгалари” (أصحاب الأخدود) воқеаси тафсирлари қиёсий таҳлили орқали яҳудий ҳукмдор Зу Навос томонидан 523-йил Нажронда христианлар ўлдирилишининг диний сабаби мавжудлиги билан бирга Яман савдосидаги устунликни таъминлаш, сиёсий бошқарувни яҳудийлар қўлида сақлаб қолиш мақсадида уюштирилгани далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
“Қуръони карим – “жоҳилия” ва илк ислом тарихига оид тарихий манба” мавзуида олиб борилган тадқиқотнинг илмий натижалари асосида:
“Сабаъ” сураси 15-17 оятларида келтирилган “ал-Арим” сели (سيل العرم) Ямандаги Мариб тўғонининг бузилиши билан боғлиқ воқеа, ҳанузгача сақланиб турган иншоот қолдиқлари ва унинг охирги бузилиши тўғрисидаги маълумотлар орқали Қуръони карим Мариб тўғони фалокати хусусидаги ягона манба бўлиб хизмат қилгани исботлангани хусусидаги илмий хулосалардан буюртма асосида ёзилган “Ислом тарихи” номли ўқув қўлланма мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитасининг 2024-йил 9-июлдаги 02-02/2096 сонли маълумотномаси). Ушбу натижаларнинг қўлланилиши ислом динининг асосий манбаси Қуръони карим сураларининг сабаби нузули, тарихи ва унинг илмларини ўрганиш ҳамда ундаги умумбашарий қадриятлар, ёшларни тўғри эътиқод, аждодлар маънавий мероси ва қадриятларга ҳурмат руҳида тарбиялаш муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитаси “Қуръони карим – “Жоҳилия” ва илк ислом даврига оид тарихий манба” мавзусидаги диссертация хулосалари, таклиф ва тавсияларидан келгусида Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги олий ва ўрта махсус ислом таълим муассасалари учун услубий тавсиялар ишлаб чиқишда фойдаланишни кўзда тутади;
Қуръони каримдаги “Қурайш” ва “Фил” сураси тафсирлари қиёсий таҳлили асосида яманлик ҳабашларнинг Маккага юриши ҳамда Каъбани бузишга бўлган ҳаракатига диний тус берилган бўлса-да, тарих китобларида маккаликларнинг “Байтуллоҳ ходимлари” сифатида тижоратда қўлга киритган мақомини синдириб, унга ўзлари эга чиқиш учун уюштирилгани далиллангани хусусидаги илмий хулосалардан буюртма асосида тайёрланган “Қуръоншунослик” номли дарслик мазмунига сингдирилган (Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 2024-йил 24-июндаги 01-08/58 сонли маълумотномаси). Натижада, талабаларда ҳабашларнинг Маккага юришига диний қарашларнинг турлилиги эмас, балки иқтисодий устунликни қўлга киритишга интилиш сабаб бўлгани ҳақидаги тушунчалар шаклланишига эришилган;
ВИИИ-ИХ асрларга доир “қаҳтоний” адабиётлардаги “туббаъ қавми” ҳукмдори Абукариб Асъаднинг шимолдан Шомгача, машриқдан Туркистонгача етиб бориб, Самарқандни ҳам эгаллагани тўғрисидаги ривоятларнинг ҳақиқатдан йироқ экани унинг арабларнинг Мовароуннаҳрга кириб келишидан аввал яшаганига доир тарихий фактлар ҳамда Қуръони карим “Қоф” сураси 13-14, “Духон” сураси 36-37 оятлар тафсирлари асосида очиб берилгани хусусидаги илмий хулосалардан Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказида тайёрланган “Таъвилот ал-Қуръон” (30-жуз) номли китоб мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 2024-йил 24-июндаги 02/258 сонли маълумотномаси). Натижада, ўқувчиларда ислом тарихини ўрганишда “қаҳтоний” адабиётларнинг ўрни ва унинг ўзига хослиги борасидаги тушунчаларнинг шаклланишига хизмат қилган;
диссертация илмий хулосалардан Ўзбекистондаги ислом сивилизацияси маркази буюртмаси билан тайёрланган “Ислом сивилизацияси” қомусий луғатининг мазмунига сингдирилган. Натижада ислом тарихини ўрганишда Қуръони каримнинг аҳамияти борасидаги маълумотларнинг кенг халқ оммасига етиб боришига хизмат қилган. Ўзбекистондаги ислом сивилизацияси маркази фаолиятини янада такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида ПҚ-5186-сон қарорига 1-илова “Жаҳон илм-фан тараққиёти ва сивилизациясига ҳисса қўшган аждодлар илмий меросини тадқиқ этиш ҳамда янги юксалиш давридаги ютуқларни тарғиб қилиш бўйича “Йўл харитаси”нинг ИИИ-йўналишига оид “Халқаро ҳамкорлик йўналишида амалга оширилган тадбирлар” 27-банди “Ўзбекистондаги соҳага оид илмий-тадқиқот муассасалари билан ҳамкорликда “Шарқ алломаларининг ислом сивилизациясига қўшган ҳиссаси” мавзусидаги халқаро конференция ташкил этиш”да диссертация материалларидан фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистондаги ислом сивилизацияси марказининг 2024-йил 27-июндаги 06-07/158 сонли маълумотномаси). Натижада, талабаларда “чоҳ эгалари” (أصحاب الأخدود) воқеаси яҳудий ҳукмдор Зу Навос томонидан 523-йил Нажронда христианлар ўлдирилишининг диний сабаби мавжудлиги билан бирга Яман савдосидаги устунликни таъминлаш, сиёсий бошқарувни яҳудийлар қўлида сақлаб қолиш мақсадида уюштирилгани ҳақидаги тушунчалар шаклланишига эришилган.