Умаралиев Шерзоджон Абдулахат ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ал-Фатово-с-сирожия” асарининг ХИИ-ХИВ асрлар Мовароуннаҳр ҳанафий фиқҳи ривожидаги ўрни”. 24.00.01 – Ислом тарихи ва манбашунослиги (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.2.PhD/Tar942.
Илмий раҳбар: Бекмирзаев Илҳомжон Исроилжонович, тарих фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон халқаро ислом академияси, DSc.35/30.12.2019.Исл/Tar/F.57.01.
Расмий оппонентлар: Мухаметшин Рафик Мухаметшович сиёсий фанлар доктори, профессор; Масайитов Саиджамол Юсупович исломшунослик фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD).
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Шарқшунослик институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади “Ал-Фатово-с-сирожия” асарининг ХИИ-ХИВ асрлар Мовароуннаҳр ҳанафий фиқҳи ривожидаги ўрнига оид маълумотларнинг илмий-амалий аҳамиятини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
“ал-Фатово-с-сирожия» асарининг Туркиянинг Ҳасан Пошо кутубхонасида сақланаётган 1672/2 рақамли қўлёзмасида китобнинг замонавий нашрига киритилмаган “مَشْرُوعِيَّةُ الحِيَلِ” (шаръий ҳийла қўллашнинг жоизлиги) бўлимида “ҳийла” (чиқиш йўли) қўллаш жоизлиги тўғрисидаги қоидаларни фатво манбалари хусусиятига мослаб баён қилгани туфайли кейинги даврда ёзилган “Муняту-л-муфтий”, “ал-Фатово-т-татархония” ва “ал-Фатово-л-оламгирия” асарлари “Ҳийлалар” бобига асос бўлгани далилланган;
Сирожиддин Ўшийнинг “ал-Фатово-с-сирожия”сидаги ушбу туркум китобларда ёритилмаган ижтиҳодга қодир бўлмаган фақиҳларнинг фатво бериш қоидаларига доир “أدب المفتي” (Фатво берувчи тартиб-қоидалари) номли бўлим кейинги давр ҳанафий фиқҳида “расму-л-муфтий” (фатво берувчи йўриқномаси) йўналишидаги алоҳида китоблар ёзилишига ғоявий манба бўлиб хизмат қилгани очиб берилган;
ХИИ-ХИВ асрларда Мовароуннаҳрда ёзилган “ал-Муҳиту-л-бурҳоний”, “Шарҳу-л-Виқоя”, “ал-Фатово-л-баззозия” китобларида “ذُكِرَ في السِراجِيةِ” (“ас-Сирожия”да зикр этилган) атамаси қўлланиш ўринлари таҳлили натижасида, бир ҳудудда ёзилгани сабабли Сирожиддин Сажовандий, Сирожиддин Қориулҳидоянинг асарлари эмас, балки Сирожиддин Ўшийнинг “ал-Фатово-с-сирожия”си назарда тутилгани исботланган;
ХХИ аср ҳанафий фақиҳи Тақий Усмоний замонавий савдо – “بيع الوفاء” (сотилган товарни аввалги эгасига қайта сотиш шарт қилинган битим)га ечим топишда моликий мазҳабига асосланиб ҳукм чиқарган бўлса-да, ушбу масалага ХИИ асрда ёзилган “ал-Фатово-с-сирожия” асарида ваъданинг шарт қилиниши ва “ҳийла” (чиқиш йўли)га биноан берилган фатво мавжудлиги далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Ал-Фатово-с-сирожия” асарининг ХИИ-ХИВ асрлар Мовароуннаҳр ҳанафий фиқҳи ривожидаги ўрни” мавзуси бўйича олиб борилган тадқиқотнинг илмий натижалари асосида:
Ал-Фатово-с-сирожия”нинг Туркиядаги Ҳасан Пошо кутубхонасида сақланаётган 1672/2 рақамли қўлёзмасида китобнинг замонавий нашрига киритилмаган “مَشْرُوعِيَّةُ الحِيَلِ” (шаръий ҳийла қўллашнинг жоизлиги) бўлимида “ҳийла” (чиқиш йўли) қўллаш жоизлиги тўғрисидаги қоидаларни фатво манбалари хусусиятига мослаб баён қилгани туфайли кейинги даврда ёзилган “Муняту-л-муфтий”, “ал-Фатово-т-татархония” ва “ал-Фатово-л-оламгирия” асарлари “Ҳийлалар” бобига асос бўлгани далилланганига доир илмий хулосалар буюртма асосида ёзилган “Ислом ҳуқуқига кириш” номли ўқув қўлланма мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитасининг 2024-йил 4-июлдаги 02-02/2045 сонли маълумотномаси). Натижада, бу асарнинг манбашунослик хусусиятлари, алломанинг долзарб масалаларга доир фатволари таҳлили талабаларга етказишда хизмат қилган;
Сирожиддин Ўшийнинг “ал-Фатово-с-сирожия” асаридаги ушбу турдаги китобларда ёритилмаган ижтиҳодга қодир бўлмаган фақиҳларнинг фатво бериш қоидаларига доир “أدب المفتي” (Фатво берувчи тартиб-қоидалари) номли бўлим кейинги давр ҳанафий фиқҳида “расму-л-муфтий” (фатво берувчи йўриқномаси) йўналишидаги алоҳида китоблар ёзилишига ғоявий манба бўлиб хизмат қилгани очиб берилганига доир илмий хулосалар буюртма асосида тайёрланган “Ислом ҳуқуқи ва методологияси (Фиқҳ)” номли дарслик мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг 2024-йил 24-июндаги 02-08/1529 сонли маълумотномаси). Натижада, Сирожиддин Ўшийнинг фақиҳ сифатидаги шахсияти, асарнинг Мовароунаҳр ҳанафий фиқҳи ривожидаги аҳамияти ҳамда “ал-Фатово-с-сирожия”нинг манбашунослик хусусиятлари тўғрисидаги маълумотлар талабаларга етказилган;
ХХИ аср ҳанафий фақиҳи Тақий Усмоний замонавий савдо – “بيع الوفاء” (сотилган товарни аввалги эгасига қайта сотиш шарт қилинган битим)га ечим топишда моликий мазҳабига асосланиб ҳукм чиқарган бўлса-да, ушбу масалага ХИИ асрда ёзилган “ал-Фатово-с-сирожия” асарида ваъданинг шарт қилиниши ва “ҳийла” (чиқиш йўли)га биноан берилган фатво мавжудлиги далилланганига доир илмий хулосалар буюртма асосида тайёрланган “Термизийлар фиқҳ мактаби” рисоласи мазмунига сингдирилган (Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 2024-йил 27-июндаги 01-08/61 сонли маълумотномаси). Натижада, “ал-Фатово-с-сирожия”даги замонавий фиқҳий муаммолар билан боғлиқ қарашлар таҳлилининг талабаларга етиб боришига хизмат қилган;
ХИИ-ХИВ асрларда Мовароуннаҳрда ёзилган “ал-Муҳиту-л-бурҳоний”, “Шарҳу-л-Виқоя”, “ал-Фатово-л-баззозия” китобларида “ذُكِرَ في السِراجِيةِ” (“ас-Сирожия”да зикр этилган) атамаси қўлланиш ўринлари таҳлили натижасида, бир ҳудудда ёзилгани сабабли Сирожиддин Сажовандий, Сирожиддин Қориулҳидоянинг асарлари эмас, балки Сирожиддин Ўшийнинг “ал-Фатово-с-сирожия»си назарда тутилгани исботлангани хусусидаги илмий хулосалар буюртма асосида тайёрланиб, Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази томонидан нашр этилган “Сирожиддин Ўший” номли илмий рисола мазмунига сингдирилган (Ўзбекистондаги ислом сивилизацияси марказининг 2024-йил 27-июндаги 06-07/157 сонли маълумотномаси). Натижада, алломанинг “ал-Фатово-с-сирожия” ва “Бадъу-л-амолий” асарларига оид маълумотларнинг талабаларга етиб боришига хизмат қилган.