Наубеев Темирбек Хасетуллаевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Астрагалус туркуми ҳамда Эпилобиум ҳирсутум Л. ўсимликларининг иккиламчи метаболитлари ва уларнинг биологик фаоллиги”, 02.00.10 – Биоорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рў йхатга олинган рақам: B2024.3.DSc/К78.
Илмий маслаҳатчи: Рамазонов Нурмурод Шералиевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассасалар номи: Ўсимлик моддалари кимёси институти, Қорақалпоқ давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ўсимлик моддалари кимёси институти, DSc.02/30.01.2020.К/Т.104.01.
Расмий оппонентлар: Гафуров Махмуджан Бакиевич, кимё фанлари доктори, профессор; Дусматов Азиз Файзаматович, фармацевтика фанлари доктори, профессор; Нормахаматов Нодирали Сохобаталиевич, кимё фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистон ҳудудида ўсувчи Астрагалус ва Эпилобиум туркумларига мансуб 7 тур ўсимликларнинг иккиламчи метаболитларини ажратиб олиш, кимёвий таркиби ва тузилишини аниқлаш ҳамда улар асосида самарали дори воситаларини яратиш мақсадида биологик фаолликларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Астрагалус туркуми ўсимлигининг 4 та туридан жами 27 та бирикма, шулардан 22 та циклоартан моддалари индивидуал ҳолда, ажратиб олинган, уларнинг кимёвий тузилишлари физик-кимёвий тадқиқот усуллари ёрдамида аниқланган;
Астрагалус туркуми ўсимлигининг 2 та туридан: Астрагалус флехус Фисч ва Астрагалус чивенсис Бунге ўсимликларидан ажратиб олинган циклоартанлар йиғиндиси кардиопротектор фаолликни намоён қилиши аниқланган ҳамда “Олденкор” ва “Кардиоартан” номли биологик фаол қўшимчаларга ташкилот стандартлари (Ц 03535440-043:2021, 27.07.2021), технологик йўриқномалар (ТИ 03535440-043:2022, 08.06.2022) ишлаб чиқилиб, Ўзбекистон Республикаси Санитария-эпидемиологик осайишталик ва жамоат саломатлиги хизмати томонидан тасдиқланган;
Астрагалус муcидус Бунге ўсимлик туридан 5 та адабиётларда маълум бўлмаган янги бирикмалар ажратилган, ҳамда циклоассидозид А ни кислотали гидролиз қилиш натижасида олдиндан маълум бўлмаган 1 та янги бирикма олинган ва тузилиши исботланган;
Астрагалус леҳманнианус Бунге ўсимлик туридан 6 та циклоартан қатори тритерпеноидлари индивидуал ажратиб олинган бўлиб, уларнинг 2 таси адабиётларда маълум бўлмаган табиий янги бирикмалар эканлиги аниқланган;
Астрагалус ластиостула Бунге ўсимлик туридан 7 та циклоартан гликозидлари индивидуал ҳолда ажратиб олинган бўлиб, уларнинг 1 таси адабиётларда маълум бўлмаган янги табиий бирикма эканлиги исботланган;
Астрагалус олденбургии Б. Федцч ўсимлигидан 6 та циклоартан қатори бирикмалар ажратиб олиниб, уларнинг тузилишлари аниқланган;
Юқорида келтирилган ўсимлик турларидан биринчи марта ажратиб олинган жами 18 та маълум бирикмаларнинг тузилишлари идентификация қилинган;
фармакологик тадқиқотлар натижаларига кўра, А. чивенсис ва А. флехус ўсимликларининг ер устки қисми циклоартан гликозидлари йиғиндиси кардиопротектор таъсирига эга, Эпилобиум ҳирсутум Л. ўсимлигининг ер устки қисми метанолли экстракти эса оғриқ қолдирувчи, иситма туширувчи, ялиғланишга қарши фаолликка эга эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Астрагалус туркуми ҳамда Эпилобиум ҳирсутум Л. ўсимликларининг кимёвий таркиби ва биологик фаолликларини тадқиқ этиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Астрагалус туркуми ўсимлигининг 2 тури: Астрагалус чивенсис Бунге ва Астрагалус флехус Фисч ўсимликларидан олинган циклоартанлар йиғиндиси асосида кардиопротектор фаолликка эга биологик фаол қўшимчалар (БФҚ) “Кардиоартан” ва “Олденкор” ни ишлаб чиқариш технологик йўриқномаси ва ташкилот стандарти ишлаб чиқилган ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария-эпидемиологик осайишталик ва жамоат саломатлиги хизмати томонидан тасдиқланган (Ц 03535440-043:2021, 27.07.2021; ТИ 03535440-043:2022, 08.06.2022); натижада маҳалий хом ашё асосида кардиопротектор таъсирга эга БФҚ ишлаб чиқиш имконини берган;
«Оғриқ қолдирувчи, иситма тушурувчи ва яллиғланишга қарши фаоллиги бўлган восита» олиш учун ЎзР ИММ дан ихтирога патент олинган (№ ИАП 14270, 30.05.2024 й.). Натижада маҳаллий хом ашёдан дори воситаси яратиш имкони пайдо бўлган;
Астрагалус туркуми ўсимликларнинг циклоартан бирикмаларини тадқиқ қилиш бўйича олинган илмий натижалар юқори импакт факторга эга нуфузли хорижий илмий журналларда чоп этилган 50 дан ортиқ илмий мақолаларда ўрганилаётган бирикмаларни таҳлил қилиш ва хулосаларни солиштириб, керакли илмий маълумотларни олишда фойдаланилган (Нат. Прод. Реп., 2015, В. 37. ИФ-2.48; Пҳйточемистрй Лет., В. 15, ИФ-2.01; Пҳйточемистрй Рев., 2018, В. 17, ИФ-4.25; Cурр. Топ. Мед. Чем., 2017, В. 17, ИФ-2.79; Молеcулес, 2014, В. 19, ИФ-4.67; Зеицчрифт фüр Натурфор. Б., 2020, В.75, ИФ-1.01; Чем. Нат. Cомп., 2021, В. 57, ИФ-0.79 ва ҳакоза). Натижада турли ўсимликлардан ажратиб олинган циклоартан бирикмаларнинг тузилишини ва биологик хоссаларини исботлаш имконини берган.
“Астрагалус туркуми ўсимликларининг иккиламчи метаболитлари ва уларнинг биологик фаолликлари” монографияси Қорақалпоқ давлат университети «Органик ва ноорганик кимё» ҳамда «Доривор ўсимликлар агроекологияси ва интродуксияси» кафедраларида, Нукус давлат педагогика институти «Кимё ўқитиш методикаси» кафедрасида ва Қорақалпоғистон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар институти «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш, доривор ўсимликларни етиштириш ва қайта ишлаш технологияси» кафедрасида ўқув жараёнлари ҳамда диплом ва курс ишларини тайёрлашда қўлланилиб келинмоқда (Ўзбекистон Республикаси олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудий бошқармаси 21 ноябр 2023 йилдаги  1159-сон маълумотномаси). Натижада бакалавр йўналишининг битирув квалификацион ҳамда магистр мутахассислиги ва таянч докторантларнинг диссертация ишларини тайёрлашда керакли илмий маълумот олиш имконини берган.