Аскарова Дилбархон Содирали қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): “Темир йўл темирбетон кўприкларининг конструктив элементлари орасидаги боғланишларнинг ночизиқли деформацияланишини ҳисобга олган ҳолдаги зилзилабардошлиги”, 05.09.02 – “Геотехника” (Кўприклар, транспорт тоннеллари ва метрополитенлар) (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.4.PhD/Т3395.
Илмий раҳбар: Мирзаев Ибрахим, физика – математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат транспорт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат транспорт университети ҳузуридаги DSc.15/31.08.2022.Т.73.04 рақамли Илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Миралимов Мирзоҳид Хамитович, техника фанлари доктори (DSc), доцент; Нишонов Неъматилла Асатиллаевич, техника фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Наманган муҳандислик-қурилиш институти
Диссертация йўналиши. Техника йўналиши. Назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: сейсмик тўлқинлар таъсирида темир йўл темирбетон кўприкларининг оралиқ қурилма ва таянч орасидаги боғланишларнинг ночизиқли деформацияланишини эътиборга олиб, мураккаб сейсмодинамик жараёнларни тадқиқ қилиш учун математик моделлар, ҳисоблаш алгоритмларини такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
зилзилаларнинг мавжуд ёзувлари асосида грунтда тарқалаётган уч компонентли сейсмик тўлқинлар таъсирини ҳисобга олган ҳолда темир йўл темирбетон кўприклари фазовий конструксияларининг элементлари орасидаги боғланишлар ночизиқли деформацияланганда сейсмобардошлик масалаларини ечишнинг сонли ҳисоблаш услублари такомиллаштирилган;
чекли элементлар усули асосида темир йўл темирбетон кўприклари конструктив элементлари орасидаги ночизиқли жараёнларда бичизиқли ва қуруқ ишқаланиш моделларини қўллаган ҳолда уларнинг тебранишларини ҳисоблаш алгоритмлари ишлаб чиқилган;
сейсмик тўлқинлар таъсирида бичизиқли (идеал эластик ‒ пластик) ва қуруқ ишқаланиш моделларининг параметрлари қийматларини танлаш асосида конструксияда ҳосил бўладиган сейсмик кучланишларни сирпанишдаги ишқаланиш ҳисобига камайтириш илмий асосланган;
“грунт ‒ пойдевор ‒ таянч ‒ оралиқ қурилма” тизими тадқиқоти асосида грунтнинг бикрлик ва қовушқоқлик коеффициентлари қийматлари ошиши ёки камайиши конструксиянинг хусусий частоталарини мос равишда ўзгартиради ва шунинг ҳисобига сейсмик тўлқинларнинг доминант частоталарига боғлиқ ҳолда динамик кучланишларнинг ошиши ёки камайиши асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Темир йўл темирбетон кўприкларининг конструктив элементлари орасидаги боғланишларнинг ночизиқли деформацияланишини ҳисобга олган ҳолдаги зилзилабардошлигини таъминлаш бўйича олинган илмий натижалари асосида:
зилзилаларнинг мавжуд ёзувлари асосида темир йўл темирбетон кўприкларининг конструктив элементлари орасидаги ночизиқли деформацияланиши ҳисобга олиш орқали сейсмик мустаҳкамлиги таъминланган ва “Кўприкқурилиш” АЖ ташкилотида жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Транспорт вазирлигининг 2024 йил 11 мартдаги №4/1874-сонли маълумотномаси). Натижада, сейсмик тўлқинлар таъсирида темир йўл кўприкларининг оралиқ қурилмалари ва таянчлари орасидаги муносабат ночизиқлиликнинг бичизиқли модели кўринишида олиниб, оралиқ қурилма инерсиясининг таянчларга таъсирини камайтиришга эришилган. Шунингдек, конструксиянинг пойдевори ва таянчлари орасида қуруқ ишқаланишни киритиш орқали сейсмик тўлқин энергиясининг хавфли қисмини таянчга ўтказилмаслигини таъминлаш учун ҳисоблаш эксперименти ўтказилган ҳамда қуруқ ишқаланиш коеффициентининг қийматини танлаш ҳисобига конструксияда ҳосил бўладиган сейсмик кучланишларнинг етарли даражада камайтиришга эришиш мумкинлиги кўрсатилган;
конструктив элементлар орасидаги боғланишлар ночизиқли деформацияланганда сейсмобардошлик масалаларини ечишнинг сонли ҳисоблаш услуби “Шовот – Гурлан – Жумуртов – Қипчоқ ‒ Койбакли” темир йўл участкасида жойлашган Шовот ‒ Гурлан станциялари орасидаги 53.2 м узунликдаги темир йўл кўпригини баҳолашда қўлланилган ҳамда “Боштранслойиҳа” АЖ ташкилотида жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Транспорт вазирлигининг 2024 йил 11 мартдаги №4/1874-сонли маълумотномаси). Натижада, темир йўл темирбетон кўприклари конструксияларидан фойдаланиш давридаги эксплуатацион харажатларини қиёсий техник ‒ иқтисодий таҳлил асосида иқтисодий самарадорлиги баҳоланган. Зилзила рўй бериши оқибатида темир йўл участкасида техник носозлик келиб чиқиши туфайли темир йўл линиясининг 24 соатга ёпилишининг олдини олиш учун кафолатли лойиҳалаш натижасида 72 144 960 сўмлик харажатни тежашга имкон берган;
диссертация ишининг ИИИ ва ИВ бобида келтирилган айрим натижалар 2023 йилда нашр этилган У.З. Шермухамедов, И. Мирзаев, Ў. Рахмановларнинг “Кўприклар, тоннеллар ва йўл ўтказгичларнинг зилзилабардошлиги” ҳамда У.З. Шермухамедов, И. Мирзаев, И.О. Кузнецова, Ў. Рахмановларнинг “Сейсмостойкость мостов, тоннелей и путепроводов” номли дарсликларида алоҳида параграфлар боʻлиб кирган (Ўзбекистон Республикаси Транспорт вазирлигининг 2023 йил 13 октябрдаги №4/Э1021-сонли маълумотномаси, Ўқув адабиётининг нашр рухсатномасини рўйхатга олиш рақами 22-037, 22-038). Бу дарсликдан Тошкент давлат транспорт университетининг магистратура талабалари фойдаланмоқда.