Сабирова Нодира Каримбаевнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Турли тизимли тилларда гипер-гипонимик муносабатларнинг прагматик хусусиятлари”, 10.00.11 – Тил назарияси. Амалий ва компютер лингвистикаси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.4.DSc/Fil365.
Диссертация бажарилган муассаса: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети, DSc.03/25.08.2021.Fil.01.16.
Расмий оппонентлар: Воситов Волижон Абдувахобович, филология фанлари доктори; Султонова Шохиста Мухаммаджановна, филология фанлари доктори; Абдурахмонова Нилуфар Зайнобиддин қизи, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади гипер-гипонимик муносабатларнинг турли тизимли тиллардаги коммуникатив жараёнларда тутган ўрни ва прагмалингвистик хусусиятларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
турли тизимли тиллар семантика категориясидаги гипер-гиперонимик муносабатлар очиб берилиб, гипонимик таксономияда предмет ёки тушунчани ифодаловчи лексик бирлик атрофидаги семантик поғоналарнинг тузилиши таксономик чуқурлик ва таксономик кенглик жиҳатидан фарқ қилиши аниқланган;
прагмалингвистикада нутқ субекти, обекти ва нутқий жараёнга оид хусусиятлар, лексика ва семантикага прагмалингвистик муаммоларнинг қўшиб ифодаланиши орқали уларнинг уйғунлиги исботланган;
прагматик талқинлар функсионал бўлиб, унда лексик бирликнинг матнда реал қўлланилиши ва контекстга кўра ифодаси ҳамда луғавий бирликларнинг мулоқот мобайнидаги контекстга кўра ифодаси коннотатив, контекстуал ва прагматик маънони англатиши далилланган;
прагматик компонентларнинг перифериядаги устунлиги муайян майдондаги қўшни парадигмалар таъсири орқали баъзи сўзларнинг бир нечта лексик-семантик соҳаларга тегишлилиги, яъни синонимия, антонимия ва гипонимиянинг контекстда қўлланилиши, уларнинг гипонимлашуви ва синонимлашуви ҳодисасига олиб келиши далилланган;
турли тизимли тилларда фразеологизмлар таркибидаги гипонимик муносабатларнинг прагмалингвистик хусусиятлари нутқнинг иллокутив кучини ифодалаб, мулоқотга киришувчи нутқидаги прагматик мазмунни ифодалаши очиб берилган;
от ва феъл сўз туркумига оид лексик бирликларнинг гипер-гипонимик муносабатлари матндаги сўзларнинг семантик яқинлашувининг тури сифатида функсионал гипонимиянинг шаклланишида асос бўлиши, матндаги сўзларнинг прагмалингвистик хусусиятларини ёритиши исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Турли тизимли тилларда гипер-гипонимик муносабатларнинг прагматик хусусиятларини тадқиқ қилиш натижасида олинган назарий ва амалий хулоса, тавсия ва ишланмалар асосида:
гипер-гипонимик муносабатлар нафақат лексик, семантик сатҳларда, балки лингвопрагматик жиҳатдан талқин қилиниши, шунингдек, турли тизимли тиллардаги гипер-гипонимик муносабатларнинг от ва феъл сўз туркумидаги прагматик хусусиятларини ифодалашнинг муҳимлиги, гипер-гипонимик муносабатларнинг нисбий ва чекланмаганлиги лисоний тизим ҳамда унинг имкониятларининг чексизлигини таъминласа, гипонимлараро муносабатларнинг эквиполент, гипероним ва гипоним орасидаги муносабатларнинг привативлиги тил ифода воситаларининг аниқ ва муайянлиги бўйича ишлаб чиқилган методга оид хулосалардан Самарқанд давлат чет тиллар институтида 2016–2018-йилларда бажарилган Европа Иттифоқининг Эрасмус+дастурининг 561624-ЭПП-1-2015-1-УК-ЭППКА2-CБҲЕ-СП ИМЕП: “Ўзбекистонда таълим ва олий таълим соҳасидаги жараёнларнинг модернизациялаш ва халқаролашув” мавзусидаги лойиҳасида фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2022-йил 7-мартдаги 625/30.02.01-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳа турли тизимли тилларда гипонимия ва унинг прагматик хусусиятларига оид қарашлар билан бойитилган;
амалий математика таълим ё'налиши талабаларининг соҳага оид лексик бирликнинг бошқа сўзлар билан ўзаро муносабати, турли маъно парадигмаларини ҳосил қилишида электрон луғат сингари замонавий дастурий таълим воситаларидан фойдаланишнинг методик таъминотига оид хулосалардан Бухоро муҳандислик-технология институтида 2019–2022-йилларда бажарилган “АИФ”-2/20-Шахсга йўналтирилган инновацион технологиялар асосида техник йўналишлар бўйича малакали муҳандис кадрлар тайёрлаш ва ўқитувчилар малакасини ошириш сифатини яхшилаш” мавзусидаги амалий тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Бухоро муҳандислик-технология институтининг 2023-йил 18-декабрдаги 4-2322-сон маълумотномаси). Натижада амалий математика таълим ёʻналиши талабаларининг соҳага оид лексик бирликнинг бошқа сўзлар билан ўзаро муносабати, турли маъно парадигмаларини ҳосил қилишида электрон луғат сингари замонавий дастурий таълим воситаларининг қўлланилиши таъминланган;
гипер-гипонимик муносабатларнинг нафақат лексик-семантик категорияда, балки лингвопрагматик жиҳатдан ҳам талқин қилинишига оид хулосалардан Ўзбекистон Миллий Университетида 2018–2021-йилларда бажарилган Эрасмус+дастурининг Прожеcт № 598340-ЭПП-1-2018-1-ЭС-ЭППКА2-CБҲЕ-ЖП Университй Cооператион Фрамеwорк фор Кноwледге Трансфер ин Cентрал Асиа анд Чина (УНИCАC) грант лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон миллий университетининг 2024-йил 22-январдаги 04/11-692-сон маълумотномаси). Натижада турли тизимли тиллардаги гипер-гипонимик муносабатларнинг от ва феъл сўз туркумидаги прагматик хусусиятларини ифодалаши хусусидаги хулосалар бадиий матнларни инглиз тилидан ўзбек тилига таржима қилиш, магистратура талабалари учун ташкил этилган онлайн курсларда ишлатилиши таъминланган;
лексик-семантик категорийсининг лингвопрагматик жиҳатларига оид хулосалардан Ўзбекистон Миллий Университетида 2018–2020-йилларда бажарилган “ЁА-1-06 “Таржимонларнинг касбий тайёргарлик сифати назоратини шакллантиришнинг малакавий ёндашуви” мавзусидаги лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий Университетининг 2024-йил 22-январдаги 04/11-693-сон маълумотномаси). Натижада бадиий матнлардаги лингвомаданий хусусиятларнинг инглиз тилидан ўзбек тилига таржима қилиш жиҳатларидан бўлажак таржимонлар учун ташкил этилган онлайн курсларда ўргатилиши таъминланган;
турли тизимли тилларда мавжуд бўлган гипер-гипонимик муносабатлар, уларнинг социолингвистик хусусиятларини ўрганиш, яъни гипоним тушунчаси семантик-функсионал маънода луғавий бирликларда ифодаланган мазмун ва белгиларга оид хулосалардан Ўзбекистон Миллий Телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканалида эфирга узатилган “Бедорлик”, “Адабий жараён” ва “Таълим ва тараққиёт” эшиттиришлари ссенарийсини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий Телерадиокомпаниясининг 2020-йил 21-декабрдаги 04/25/1325-сон маълумотномаси). Натижада эшиттиришлар турли тизимли тилларда гипер-гипонимик муносабатлар, уларнинг прагматик ва социолингвистик хусусиятларини ўрганиш муаммоси билан боғлиқ ишлаб чиқилган тавсиялар асосида бойитилишига эришилган.