Мальков Антоний Владимировичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумот.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Академик эшкак эшиш спорти билан шуғулланувчиларнинг овқатланишини ташкиллаштиришга индивидуаллаштирилган  ёндашув», 14.00.38 – Спорт тиббиёти (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.1.PhD/Tib2595.
Илмий раҳбар: Махмудов Дилшодбек Эргашбекович, тиббиёт фанлари доктори, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Республика спорт тиббиёти илмий-амалий маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Республика спорт тиббиёти илмий амалий маркази, PhD.10/30.12.2019.Tib.69.01.
Расмий оппонентлар: Солиев Аъзамжон Боходирович, биология фанлари доктори, доцент; Худойберганов Анатолий Сагатбаевич, тиббиёт .фанлари доктори, профессор
Етакчи ташкилот номи: Тошкент тиббиёт академияси.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик
II. Тадқиқотнинг мақсади спортчиларни тайёрлаш босқичи, энергия сарфи ва озиқ-овқат истеъмолига генетик йўналишини ҳисобга олган ҳолда ўқув-машғулот йиғинлари шароитида академик эшкак эшиш бўйича спортчиларнинг овқатланишини ташкил этишга индивидуал ёндашувни ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор ўқув-машғулот йиғинларида нисбий энергия танқислиги синдромининг ривожланиш хавфи асосий тайёргарлик даврининг ўрталари ва охирида тайёрлаш босқичи ва энергия сарфига қараб менюни коррекциялаш иши олиб борилмаганлиги туфайли оғир вазнли спортчиларда юқори бўлганлиги аниқланган;
илк бор калория миқдори етарли ва макронутриент таркиби мувозанатли диетада генетик жиҳатдан юқори ёғли овқатланишга мойил бўлган академик эшкак эшувчиларда озғин тана массасига нисбатан ёғ массасининг кўпроқ бўлиши аниқланган;
юқори хажмли пастинтенсивдаги юкламалар тайёргарликнинг асосий босқичида базал метаболизм тезлигини оширганлиги туфайли интенсив тайёргарлик даврида уни пасайишига олиб келади ҳамда машғулотлар натижаларига таъсир этиши исботланган;
илк бор юқори углеводли диетага мойил бўлган академик эшкак эшувчилар макронутриентлар бўйича мувозонатли диета қабул қилса, генетик жихатдан юқори ёғли диетага мойил бўлган академик эшкак эшувчиларга нисбатан тана массасини камайиши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Республика спорт тиббиёти илмий-амалий маркази Эксперт кенгашининг 2024 йил 6 феврал 3-сон ҳулосасига кўра (илмий янгиликлар Ўзбекистон баскетбол федерацияциясига жорий қилингаллиги ҳақида Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлиги 02-07-08-3582- сонли 15 декабр 2020 йилдаги хулосаси):
биринчи илмий янгилик: илк бор ўқув-машғулот йиғинларида нисбий энергия танқислиги синдромининг ривожланиш хавфи асосий тайёргарлик даврининг ўрталари ва охирида тайёрлаш босқичи ва энергия сарфига қараб менюни коррекциялаш иши олиб борилмаганлиги туфайли оғир вазнли спортчиларда юқори бўлганлиги аниқланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: Тайёргарлик босқичига қараб, мусобақадан олдинги макроциклда академик эшкак эшувчиларнинг энергия истеъмоли кунига 3095 ккалдан ошади ва асосий машғулот босқичининг охирида кунига 4456 ккалгача етади, шундан сўнг интенсивликнинг ошиши ва машғулотларнинг хажми тайёргарлик даври охирига қадар кунига 3539 ккалгача пасаяди. Нисбий энергия танқислиги синдромини ривожланиш хавфини камайтириш учун менюнинг калория таркиби дам олиш пайтида асосий метаболизм тезлигини ҳисобга олган ҳолда ҳисобланиши ва тақиладиган электроника ёрдамида энергия сарфини кузатиш керак. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Тадқиқот натижалари Ўзбекистон баскетбол федерациясининг спорт шифокорлари, спорт диетологлари ва мураббийлари амалиётига жорий этилди (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2020 йил 15 декабрдаги 02-07-08-3582-сон хулосаси) ва Тошкент шаҳар 2-сонли ўсмирлар спорт мактаби (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг  2022 йил 21 январдаги 8н-р/49-сонли маълумотномаси). Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: тадқиқот натижаларини янада кенгроқ татбиқ этиш эшкак эшиш каби спорт турлари бўйича натижаларини яхшилашга таъсир қилади, шунингдек, мамлакатимиз спортчиларининг халқаро майдондаги мавқеини мустахкамлашга хизмат қилади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: Комбинацияланган усул ёрдамида энергия сарфини мониторинг қилишнинг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш “Харажат-фойда таҳлили (ХФТ)” усули ёрдамида амалга оширилди. Ҳисоблашда спортчиларнинг энергия сарфини кузатиш натижасида олинган харажатлар ва иқтисодий фойда нисбати ҳисоблаб чиқилган, шунингдек, спортчиларнинг тайёргарлик даражаси ва босқичи ҳисобга олинган. (Б1-Б2), бу эрда: Б1 ва Б2 энергия сарфини кузатишнинг комбинацияланган усулидан фойдаланишнинг афзалликлари; Бухгалтерия дафтарлари: Б1 – бир кунлик энергия сарфини билвосита калорияметр бўйича назорат қилиш нархи 190000 сўм (тинч холатда моддалар алмашинувини ўлчаш 140000 сум, билвосита калориметрия усули ёрдамида жисмоний фаолият давомида энергия сарфини ўлчаш 50000 сум); Б2 – бир кунлик энергия сарфини назорат қилишнинг комбинацияланган усули нархи 157000 сўм (тинч холатда моддалар алмашинувини ўлчаш 140000 сум, тақиладиган электроника ёрдамида жисмоний фаолият давомида энергия сарфини ўлчаш 50000 сум), бинобарин 190000 – 157000 = 33000 сўм. Хулоса: Мальков Антоний Владимировичнинг «Разработка индивидуальных режимов питания спортсменов » мавзуси бўйича Ўзбекистон баскетбол федерацияси ва Тошкент шаҳар 2-сонли БЎСМнинг спорт врачлари, спорт диетологлари ва мураббийлари амалиётига киритди (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг  2022 йил 21 январдаги 8н-р/49-сонли маълумотнома). Бинобарин, билвосита калориметрия усулининг нархи энергия сарфини назорат қилишнинг комбинацияланган усули нархидан 33000 сўмга ошади.
иккинчи илмий янгилик: илк бор калория миқдори етарли ва макронутриент таркиби мувозанатли диетада генетик жиҳатдан юқори ёғли овқатланишга мойил бўлган академик эшкак эшувчиларда озғин тана массасига нисбатан ёғ массасининг кўпроқ бўлиши аниқланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: юқори углеводли диетага мойил бўлган спортчилар, етарли калорияли, мувозанатли диетада ёғсиз тана массасини яхшилайди. Шу билан бирга, ёғ массаси кўпаймайди, ҳатто камаймайди ҳам. Аммо танқис диетада, бу спортчилар ёғли ва мувозанатли овқатланишга мойил бўлган спортчиларга қараганда, ёғсиз тана массасининг кўпроқ йўқолишини кўрсатадилар. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Тадқиқот натижалари Ўзбекистон баскетбол федерациясининг спорт шифокорлари, спорт диетологлари ва мураббийлари амалиётига жорий этилди (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2020 йил 15 декабрдаги 02-07-08-3582-сон хулосаси) ва Тошкент шаҳар 2-сонли ўсмирлар спорт мактаби (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг  2022 йил 21 январдаги 8н-р/49-сонли маълумотномаси). Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: тадқиқот натижаларини янада кенгроқ татбиқ этиш эшкак эшиш каби спорт турлари бўйича натижаларини яхшилашга таъсир қилади, шунингдек, мамлакатимиз спортчиларининг халқаро майдондаги мавқеини мустахкамлашга хизмат қилади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: тиббий харажатларни, тиббий ёрдам ва реабилитацияни камайтиришдан иборат. Эшкак эшувчилар учун янги парҳезни жорий этишни ҳисоблаш: E = (C_m*N) +(C_t*P) + (C_r*T)-C_i , бунда C_m-370.000 – битта тиббий кўрикнинг уртача нархи, N = янги рацион туфайли иккита олдини олинган тиббий кўриклар сони; C_t= 400,000 – янги рацион томонидан олдини олган шикастланишнинг ўртача нархи; Р = 4 - янги парҳез туфайли олдини олинган жароҳатлар сони; С_r=480000 - жароҳатлардан кейин реабилитациянинг ўртача қиймати; Т = 3 - янги рацион туфайли олдини олинган реабилитациялар сони; С_и = 560000 - янги рационни жорий этиш қиймати). Энди бу қийматларни формулага қўйганимизда: E=(370.000*2)+(400.000*4)+ (480.000*3)-560000= 2820000 сўм. Хулоса: Шундай қилиб, эшкак эшувчилар учун янги парҳезни жорий этишдан умумий иқтисодий фойда ҳар бир спортчига бир машғулот цикли (12 ҳафта) учун 2820000 сўмни ташкил этади. Бу ҳам ижобий кўрсаткич бўлиб, у тиббий ва реабилитация харажатларининг кутилаётган қисқариши ҳисобига янги парҳезни жорий этишнинг иқтисодий мақсадга мувофиқлигини тасдиқлайди.
учинчи илмий янгилик: юқори хажмли пастинтенсивдаги юкламалар тайёргарликнинг асосий босқичида базал метаболизм тезлигини оширганлиги туфайли интенсив тайёргарлик даврида уни пасайишига олиб келади ҳамда машғулотлар натижаларига таъсир этиши исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: Тинч холатдаги базал метаболизм умумий энергия сарфининг 60-80% ни ташкил қилади. Мусобақа олди макротциклда академик эшкак эшувчиларнинг базал метаболизми асосий машғулот даврида кунига 2221 ккалдан 2426 ккалгача ошади, сўнгра интенсив машғулот даврининг охирига келиб аста-секин 2249 ккалгача камаяди, индивидуал менюни тузишда буни ҳисобга олиш керак.. Назорат гуруҳида кунига бир килограмм тана вазнига 35 ккал эркин энергияни ҳисобга олган ҳолда рационни ҳисоблашда энергия танқислиги кузатилмади. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Тадқиқот натижалари Ўзбекистон баскетбол федерациясининг спорт шифокорлари, спорт диетологлари ва мураббийлари амалиётига жорий этилди (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2020 йил 15 декабрдаги 02-07-08-3582-сон хулосаси) ва Тошкент шаҳар 2-сонли болалар ва ўсмирлар спорт мактаби (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг  2022 йил 21 январдаги 8н-р/49-сонли маълумотномаси). Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: тадқиқот натижаларини янада кенгроқ татбиқ этиш эшкак эшиш каби спорт турлари бўйича натижаларини яхшилашга таъсир қилади, шунингдек, мамлакатимиз спортчиларининг ҳалқаро майдондаги мавқеини мустахкамлашга хизмат қилади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: Спорт натижаларини оширишда иқтисодий фойдани ҳисоблаш: E_p = (R_w*P_w) + (R_s*P_s) + (S*M) - C_i , бунда :(E_p) - маҳсулдорликни оширишдан олинган умумий иқтисодий фойда, (R_w)- мусобақаларда қўлга киритилган ғолибликдан ўртача даромад: 370 000; (P_w) - янги рацион туфайли ҳосилдорликнинг ошиши туфайли ғалабалар сони: 6; (R_s) - яхшиланган натижалар туфайли олинган ҳомийлик шартномалари бўйича ўртача даромад: 450 000; (P_s) - самарадорликни ошириш билан боғлиқ ҳомийлик шартномалари сонининг кўпайиши: 2; (С) - яхшиланган спорт натижалари туфайли томошабинлар ёки обуначилар сонининг кўпайиши: 10 000; (М) - бир томошабин ёки обуначининг ўртача даромади (чипталар, товарлар, обуналар ва бошқаларни сотишни ўз ичига олади): 50; (C_i) - янги парҳезни жорий этиш қиймати (шу жумладан ишлаб чиқиш, тадқиқот, ўқитиш ва тарқатиш): 560000 сўм. Энди бу қийматларни формулага қўйганимизда: E_g=1(136800−124000)+(370000⋅(6−4))+(450000⋅(2−1))−560000=2,500,000 сум ташкил қилди. Хулоса: Ғалабалардан олинган даромад каби спорт кўрсаткичларини яхшилаш билан боғлиқ асосий иқтисодий жиҳатларга кўра, ҳомийлик шартномалари янги парҳезни жорий этишнинг умумий иқтисодий фойдасини баҳолашга имкон беради. Шундай қилиб, янги парҳезни жорий этиш билан боғлиқ ўсиш кўрсаткичларидан жами иқтисодий фойда ҳар бир спортчига бир машғулот цикли (12 ҳафта) учун 2500000 сўмни ташкил этади.
тўртинчи илмий янгилик: илк бор юқори углеводли диетага мойил бўлган академик эшкак эшувчилар макронутриентлар бўйича мувозонатли диета қабул қилса, генетик жихатдан юқори ёғли диетага мойил бўлган академик эшкак эшувчиларга нисбатан тана массасини камайиши аниқланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: калория етишмаслиги ва макронутриент таркиби бўйича мувозанатли рацион билан тананинг реакцияси  юқори углеводли диетага мойилликни аниқлаш имконини беради. Юқори углеводли диетага мойил бўлган бундай академик эшкак эшувчилар кам углеводли ва мувозанатли диетага мойил бўлган академик эшкак эшишчиларга қараганда кўпроқ тана вазнини йўқотадилар. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий натижалар Ўзбекистон Баскетбол федерациясининг спорт шифокорлари, спорт диетологлари ва мураббийлари амалиётига жорий этилган бўлиб, улар бўйича тегишли амалга ошириш актлари (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2008 йил 2010-сонли хулосаси) 2020 йил 15 декабрдаги 02-07-08-3582-сон) ва Тошкент шаҳар 2-сонли ўсмирлар спорт мактаби (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг  2022 йил 21 январдаги 8н-р/49-сонли гувоҳномаси). Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: тадқиқот натижаларини янада кенгроқ татбиқ этиш эшкак эшиш каби спорт турлари бўйича натижаларини яхшилашга таъсир қилади, шунингдек, мамлакатимиз спортчиларининг халқаро майдондаги мавқеини мустахкамлашга хизмат қилади.  Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: Ҳар бир машғулот цикл даврида спортчига тўғри келадиган асосий рационга нисбатан генетик мойиллик рационининг иқтисодий фойдасини ҳисоблаш: E_g = (B_d - C_g) * N + (R_w * (P_w^g - P_w^b)) + (R_s * (P_s^g - P_s^b)) - C_i , бунда: B_d - бир спортчи учун асосий овқатланишнинг ўртача нархи: 136800; C_g - ҳар бир спортчига генетик жиҳатдан асосланган диетанинг ўртача нархи: 124000; (N)- спортчилар сони: йилига битта спортчи хисобида; (R_w) - мусобақаларда қўлга киритилган ғолибликдан ўртача даромад: 370 000; (P_w^g) - Генетик мойилликка эга бўлган диетага риоя қилган спортчиларнинг ғалабалари сони: 6; (P_w^b)- асосий рационга риоя қилган спортчиларнинг ғалабалари сони: 4; (R_s)- ҳомийлик шартномалари бўйича ўртача даромад: 450000; (P_s^g) -генетик мойиллиги бўлган рационга риоя қилган ҳолда спортчилар томонидан олинган ҳомийлик сони: 2; (P_s^b) — базавий рационга риоя қилган ҳолда спортчилар томонидан олинган ҳомийлар сони: 1; (C_i) — янги парҳезни жорий этиш қиймати (шу жумладан ишлаб чиқиш, тадқиқот, ўқитиш ва тарқатиш): 560 000; Энди бу қийматларни формулага қўйганимизда: E_g={(136800- 124000)}/{1}+ (370000*(6 - 4))+(450000*(2-1))-560000 = 642800 сумни ташкил қилди. Хулоса: Шундай қилиб, генетик мойиллик диетасини жорий этишнинг умумий иқтисодий фойдаси ҳар бир спортчи учун бир машғулот циклига (12 ҳафта) 642800 сўмни ташкил қилади.