Ataboev Nozimjon Bobojon o‘g‘lining
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I.Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): “Mediamatnlar diaxronik korpusida til rivojining empirik tahlil tamoyillari (gazeta materiallari misolida)”, 10.00.11 – Til nazariyasi. Amaliy va kompyuter lingvistikasi (filologiya fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.3.DSc/Fil465.
Ilmiy rahbar: Teshabaeva Dilfuza Mo‘minovna, filologiya fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Buxoro davlat universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Farg‘ona davlat universiteti, DSc.03/30.12.2022.Fil.05.02.
Rasmiy opponentlar: Sultonova Shoxista Maxamadjonovna, filologiya fanlari doktori (DSc), professor; Abdurahmonova Nilufar Zaynobiddin qizi, filologiya fanlari doktori (DSc), professor; Dr. Mario Bisiada, filologiya fanlari doktori (Ispaniya).
Yetakchi tashkilot: Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II.Tadqiqotning maqsadi turli tizimli tillar mediamatnlari diaxronik korpusini yaratish orqali til rivoji tadiqiqining empirik tahlil tamoyillarini ochib berishdan iborat.
III.Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
ingliz, rus, xitoy, arab, ispan va koreys tillarining mavjud diaxronik korpuslar manbasiga qo‘yiladigan xronologik uzviylik, transliteratsiya, davriy aniq miqdor, vaqt oralig‘ining qat’iyligi kabi me’yorlari orqali lisoniy korpuslar bazasi bilan ishlash tamoyillarining autentiklik hamda reprezentativlik kabi funksional jihatlari ochib berilgan;
o‘zbek tili lisoniy korpuslarining sinxronik korpus tamoyillariga mosligi hamda dunyoning lisoniy manzarasidagi lingvomadaniy evrilishda tillarning leksik qatlam yaruslaridagi tadrijiy rivojini dalillash orqali o‘rganilayotgan tillar diaxronik korpusini yaratishning xronologik tartib, davriy qamrov, lingvistik va ekstralingvistik omillari ilmiy asoslangan;
“Oila va jamiyat” va “Anaheim Bulletin” gazeta materiallarining xronologik ketma-ketlikdagi o‘ttiz yillik bazasini qamrab, o‘rganilayotgan tillar tarkibida umumiy hamda yillik statistik tahlil tamoyillarini avtomatik bajaruvchi o‘zbek va ingliz mediamatnlari diaxronik korpusi (https://mediatextcorpus.com/) veb-dasturi yaratish orqali turli tizimli tillarda kollokatsiyalarning xronologik birikuvchanligiga oid istorizmlar tadrijiy aniqlangan;
tillararo lingvomadaniy tushunchalarning konseptual freymini ishlab chiqish orqali tadqiq etilayotgan tillar bazasida tahlilga tortilayotgan lingvokulturemaga oid milliy, siyosiy va ijtimoiy yondashuvning o‘zgarib borish tendensiyalarini tadrijiy kuzatish imkoniyatining mavjudligi isbotlangan;
diaxronik korpuslar vositasida o‘rganilayotgan tillar lug‘at qatlami rivojining asosiy hodisalari: neologizmlar va arxaizmlarni qayd etib borish funksiyasi imkoniyatlarining mavjudligi empirik dalillangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Korpus lingvistikasi rivojida diaxronik korpuslar tadqiqini nazariy anglagan holda ingliz va o‘zbek gazeta matnlari korpusini yaratish orqali til rivoji tadiqiqining empirik tahlil tamoyillarini ochib berish bo‘yicha ishlab chiqilgan amaliy taklif va tadqiqot natijalari asosida:
ingliz, rus, xitoy, arab, ispan va koreys tillarining mavjud diaxronik korpuslar manbasiga qo‘yiladigan xronologik uzviylik, transliteratsiya, davriy aniq miqdor, vaqt oralig‘ining qat’iyligi kabi me’yorlari orqali lisoniy korpuslar bazasi bilan ishlash tamoyillarining autentiklik hamda reprezentativlik kabi funksional jihatlari ochib berilishiga oid tahlillardan Mahalla va oila ilmiy-tadqiqot institutining 2022–2023-yillarda bajarilgan JHBL-94 – sonli “Chekka qishloq hududlardagi ayollar daftari”ga kiritilgan ijtimoiy himoyaga muhtoj qizlarga kompyuter grafikasi dasturlarini o‘qitish orqali ularni ish bilan ta’minlash” nomli amaliy loyihasida foydalanilgan (“Mahalla va oila” ilmiy-tadqiqot institutining 2023-yil 4-sentyabrdagi 01-09/1607-son ma’lumotnomasi). Natijada loyiha ishtirokchilarida diaxronik korpus yaratish, ularni amalda qo‘llashning tizimli metodlari borasida ilmiy-amaliy ko‘nikmalar hosil qilingan;
o‘zbek tili lisoniy korpuslarining sinxronik korpus tamoyillariga mosligi hamda dunyoning lisoniy manzarasidagi lingvomadaniy evrilishda tillarning leksik qatlam yaruslaridagi tadrijiy rivojini dalillash orqali o‘rganilayotgan tillar diaxronik korpusini yaratishning xronologik tartib, davriy qamrov, lingvistik va ekstralingvistik omillari ilmiy asoslanganliga doir nazariy qarashlar hamda tahlillardan O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi jurnallarining birlashgan tahririyati faoliyatida hamda O‘zbekiston milliy teleradiokomaniyasining “Foreign languaGES” telekanalida namoyish etilgan “Good Morning Uzbekistan” ko‘rsatuvida unumli foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat Vazirligi “Guliston” va “Teatr” jurnallari birlashgan tahririyatining 2023-yil 20-oktyabrdagi 43-son ma’lumotnomasi hamda O‘zbekiston milliy teleradiokomaniyasi O‘zbekiston teleradiokanali davlat muassasasining 2023-yil 27-noyabrdagi 01-23-1774-son ma’lumotnomasi). Natijada tahririyat a’zolari hamda ko‘rsatuv mas’ullari yordamida o‘zbek tilining diaxronik korpusini yaratishga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi ommalashtirilgan;
“Oila va jamiyat” va “Anaheim Bulletin” gazeta materiallarining xronologik ketma-ketlikdagi o‘ttiz yillik bazasini qamrab, o‘rganilayotgan tillar tarkibida umumiy hamda yillik statistik tahlil tamoyillarini avtomatik bajaruvchi o‘zbek va ingliz mediamatnlari diaxronik korpusi (https://mediatextcorpus.com/) veb-dasturi yaratish orqali turli tizimli tillarda kollokatsiyalarning xronologik birikuvchanligiga oid istorizmlar tadrijiy aniqlanganligiga oid ilmiy farazlar hamda veb-dastur O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga 2023-yil 16-yanvarda taqdim etilgan DGU 2023 0264-raqamli talabnoma tegishli tekshiruvlardan o‘tkazilgach, O‘zbekistion Respublikasining “Elektron hisoblash mashinalari uchun yaratilgan dasturlar va ma’lumotlar bazalarining huquqiy himoyasi to‘g‘risida”gi Qununiga asosan rasmiy ro‘yxatdan o‘tkazilgan (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining 2023-yil 3-fevraldagi DGU 21899-son guvohnomasi). Natijada amalga oshirilgan tadqiqot natijalari va yaratilgan diaxronik korpusga nisbatan muallif huquqimizning kafolatiga yuridik asos qo‘lga kiritilgan;
tillararo lingvomadaniy tushunchalarning konseptual freymini ishlab chiqish orqali tadqiq etilayotgan tillar bazasida tahlilga tortilayotgan lingvokulturemaga oid milliy, siyosiy va ijtimoiy yondashuvning o‘zgarib borish tendensiyalarini tadrijiy kuzatish imkoniyatining mavjudligi isbotlanganiga oid ilmiy xulosa va takliflardan 2020-2021-yillarda O‘zbekiston davlat xoreografiya akademiyasida amalga oshirilgan “O‘zbek milliy raqs san’atini targ‘ib etishga bag‘ishlangan veb-sayt va multimediamahsulotlari to‘plamini yaratish” mavzusidagi FZ-2022081663 raqamli fundamental ilmiy-amaliy loyihada foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi madaniyat vazirligi huzuridagi O‘zbekiston davlat xoreografiya akademiyasining 2023-yil 8-iyundagi 01/04-61-son ma’lumotnomasi). Natijada o‘zbekcha va inglizcha gazeta materiallari bazasida tillarning lug‘at qatlamida milliy raqs san’ati terminlarining boyish darajasini empirik kuzatish imkoniyatini chuqur o‘rganishda dissertatsiya ilmiy manba sifatida xizmat qilgan;
diaxronik korpuslar vositasida o‘rganilayotgan tillar lug‘at qatlami rivojining asosiy hodisalari: neologizmlar va arxaizmlarni qayd etib borish funksiyasi imkoniyatlarining mavjudligi empirik dalillanganligiga doir amaliy taklif va tavsiyalardan Germaniya akademik almashinuv xizmati DAAD tomonidan moliyalashtirilgan ID-57663348-sonli “European Perspectives in Dialogue: Central Asia and Western Research – Muloqotda Evropa istiqbollari: Markaziy Osiyo va G‘arb tadqiqotlari” nomli loyihada foydalanilgan (Buxoro davlat universitetining 2023-yil 25-sentyabrdagi 06-01-0425-son ma’lumotnomasi). Natijada o‘zbek va ingliz tillari leksikografiyasi rivojida muhim hissa qo‘shishi jihatidan ahamiyatli neologizmlar va arxaizmlarning lug‘at qatlamida sodir bo‘lish xronologiyasi to‘grisidagi nazariy bilimlar Germaniyaning Gottingen universiteti magistrlari hamda professor-o‘qituvchilariga seminar shaklida tushuntirilgan.
