Наджимов Талантбек Эшмурот ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Нонбоплиги ва оқсил миқдори юқори, ҳосилдор кузги юмшоқ буғдой навларини яратишда констант линиялардан фойдаланиш”, 06.01.05 – Селекция ва уруғчилик (Қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.3.PhD/Qx960
Илмий раҳбар: Рахимов Тожиддин Абдунуманович, қишлоқ хўжалиги фанлари фалсафа доктори, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти, DSc.05/08.05.2024.Qx.42.02.
Расмий оппонентлар: Эргашев Ибрагим Ташкентович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор; Алиқулов Сафар Менгликулович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Кузги юмшоқ буғдойнинг констант линийалари асосида республиканинг суғориладиган тупроқ шароитларига мос, ташқи муҳитнинг ноқулай омилларига бардошли, ҳосилдорлиги, дон сифат коърсаткисҳлари ва нонбоплик хусусийатлари юқори йанги навларини йаратишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор дунё генофондининг турли эколо-географик гуруҳларига мансуб кузги буғдой нав ва намуналарини ўрганиш натижасида Республикамизнинг суғориладиган марказий минтақаси шароитига мос, ётиб қолишга, сариқ занг касаллигига бардошли, ҳосилдорллик кўрсаткичи барқарор кузги юмшоқ буғдой нав ва намуналари ажратиб олинган;
дунё генофонди ва маҳаллий нав намуналаридан фойдаланиб оддий ва мураккаб чатиштириш орқали юмшоқ буғдойнинг занг касаллигига, паст ҳароратга, ётиб қолишга бардошли, ҳосилдор, дон сифати ва нонбоплик кўрсаткичлари юқори бўлган дурагай авлодлари яратилган;
ота-она шакллар ва дурагай авлодларда факторли таҳлил орқали белгиларнинг ирсийланиши, ота-она шакллар ва дурагайларда белгилар ўртасидаги корреляцион боғлиқликлар ва детерминация даражалари ўрганилиб, белгиларнинг ирсийланишида ота-она шакллар генотипининг юкламалари юқори эканлиги аниқланган;
дон таркибида оқсил ва клейковина миқдори, нонбоплик хусусиятлари бўйича андоза навларга нисбатан энг юқори кўрсаткичга эга бўлган АС-2010-Д30, АС-2010-Д33, АС-2012-Д41-8 ва АС-2013-Д30 тизмалар ажратиб олинган ҳамда республиканинг суғориладиган майдонларига мос, ҳосилдор, дон сифат кўрсаткичлари ва нонбоплик хусусиятлари юқори бўлган кузги юмшоқ буғдойнинг “Андижон-5” нави яратилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Кузги юмшоқ буғдойнинг ҳосилдорлиги ва нонбоплик сифат кўрсаткичлари юқори навларини яратиш бўйича олиб борилган тадқиқот натижалари асосида:
Юқори маҳсулдор белги хусусиятларга эга бўлган хорижий ҳамда маҳаллий нав ва намуналар иштирокида яратилган ҳосилдор, маҳсулдорлик кўрсаткичлари юқори АС-2010-Д30, АС-2010-Д33, АС-2012-Д41-8 ва АС-2013-Д30 тизмалари ажратиб олинган ва уларни бошланғиш манба сифатида амалий селекцияда жараёнида фойдаланишга тавсия этилган. Ушбу дон сифат кўрсаткичлари (оқсил ва клейковина миқдори) ва қимматли миқдорий белгилари юқори бўлган тизмалар Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадқиқот институтининг Бошоқли дон экинлари коллекцияси фондига топширилган ва тадқиқотларда фойдаланилган. (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024-йил 17-январдаги 06/27-05/254-сон маълумотномаси). Натижада институт генбанки ҳосилдор, маҳсулдорлик кўрсаткичлари юқори бўлган тизмалар билан бойитиш имконини берган.
Кузги юмшоқ буғдойнинг Андижон-5 (АС-2013-Д30) нави яратилган. Мазкур нав Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадқиқот институти марказий тажриба хўжалиги майдонида 0,5 гектар, Наманган илмий-тажриба станциясида 0,7 гектар, Фарғона илмий-тажриба станциясида 0,5 гектар майдонда жорий этилган. (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024-йил 17-январдаги 06/27-05/254-сон маълумотномаси). Натижада, “Андижон-5” нави дони таркибидаги оқсил миқдори андоза “Чиллаки” навига нисбатан 0,3-0,5% гача, клейковина миқдори 2-4% гача юқори бўлиб, ҳосилдорлиги 70-72 с/га ни ташкил этиб, андоза навга нисбатан 7-11% юқори дон ҳосилдорлигига эришилган.
Янги яратилган “Андижон-5” навини давлат нав синовини ташкил этиш ҳамда экин майдонларини кенгайтириш усҳун етарли миқдордаги навдорлиги юқори бўлган оригинал уруғликлар тайёрланган ва бирламчи уруғчилик тизимига фойдаланилган. (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024-йил 17-январдаги 06/27-05/254-сон маълумотномаси). Натижада Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадқиқот институти Фарғона ва Наманган илмий тажриба станцияларида бирламсҳи уруғсҳиликни ҳамда Қишлоқ хўжалиги экинларини синаш маркази ушасткаларида мазкур навнинг синовини ташкил этиш имконини берган.