Хасанбаев Уткир Мелибаевичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Глобаллашув даврида радикализм ва экстремизмга қарши курашда ислом ташкилотларининг ўрни”, 24.00.01 – Ислом тарихи ва манбашунослиги (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.1.PhD/Tar1375.
Илмий раҳбар: Махсудов Даврон Рустамович, тарих фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
Илмий кенгаш фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистондаги Ислом сивилизацияси маркази, DSc.18./11.12.2019.I/Tar.94.01.
Расмий оппонентлар: Хасанов Аҳаджон Аҳмаджонович, тарих фанлари доктори, профессор; Юлдашходжаев Хайдар Хашимханович, тарих фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади глобал жамиятда ислом ташкилотларининг радикализм ва экстремизм ғояларига қарши курашдаги ўрни ва минтақавий хусусиятларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
“диний радикализм”, “экстремизм”нинг адабиётлардаги мавжуд таърифларидан ташқари диний-ижтимоий ҳодисаларнинг нафақат ўзга дин вакиллари, балки бир конфессия ичида ўз диндошларига қарши қаратилган (البغي), “диний-сиёсий” шаклга эга ҳамда экстремизмнинг назарий фаолияти (النظري) ҳам мавжудлиги борасидаги муаллифнинг қўшимча таърифлари ишлаб чиқилган;
Европада ислом ташкилотларининг экстремизмга қарши курашда мусулмон мамлакатларидаги ташкилотларга нисбатан самарали фаолият юрита олмаётгани сабаблари уларда ягона диний бошқарув тизимининг мавжуд эмаслиги, давлатнинг исломни “маҳаллийлаштириш” шаклини яратишга қаратилган ҳаракатларни мусулмон диаспораси томонидан “бошқарув воситаси” сифатида қабул қилинишидек омиллар билан боғлиқлиги аниқланган;
араб-мусулмон мамлакатларидаги ислом ташкилотларининг мутаассибликка қарши курашда “суннийлик”ка (أهل السنة والجماعة) асосланган умумий мўтадил ислом ғояларини тарғиб этиш самараси бу ерларда тўрт мазҳаб ва иккита таълимотнинг кенг тарқалгани омили билан, Марказий Осиё республикаларида эса ягона анъанавий ҳанафийлик мазҳаби (المذهب الحنفي) ва мотуридийлик ақидаси (العقيدة الماتريدية) орқали самарали кечаётгани далилланган;
мустақилликнинг дастлабки йилларида Ўзбекистонда экстремизмга қарши курашда қатъий ҳуқуқий чоралар кўриш билан ижтимоий барқарорлик таъминлангани, янги тарихий даврда эса мазкур таҳдиднинг оқибатлари эмас, балки келиб чиқиш сабабларини бартараф этиш орқали “юмшоқ усул”га таянган, ўзига хос “янги тажриба” шакллангани исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
“диний радикализм”, “экстремизм”нинг адабиётлардаги мавжуд таърифларидан ташқари диний-ижтимоий ҳодисаларнинг нафақат ўзга дин вакиллари, балки бир конфессия ичида ўз диндошларига қарши қаратилган (البغي), “диний-сиёсий” шаклга эга ҳамда экстремизмнинг назарий фаолияти (النظري) ҳам мавжудлиги борасидаги муаллифнинг қўшимча таърифлари ишлаб чиқилгани ҳақидаги илмий хулосалардан буюртма асосида тайёрланган “Ўзбекистонда давлат ва дин муносабатлари: диний ташкилотлар, оқимлар, мафкуравий курашнинг долзарб масалалари” номли китоб мазмунига сингдирилган (Дин ишлари қўмитасининг 2023-йил 28-мартдаги 04-03/2123-сон маълумотномаси). Натижада ўқувчиларда радикализм ва экстремизм бўйича аниқ маълумотлар шаклланишига хизмат қилган;
Европада ислом ташкилотларининг экстремизмга қарши курашда мусулмон мамлакатларидаги ташкилотларга нисбатан самарали фаолият юрита олмаётгани сабаблари уларда ягона диний бошқарув тизимининг мавжуд эмаслиги, давлатнинг исломни “маҳаллийлаштириш” шаклини яратишга қаратилган ҳаракатларни мусулмон диаспораси томонидан “бошқарув воситаси” сифатида қабул қилинишидек омиллар билан боғлиқлиги аниқлангани хусусидаги илмий-таҳлилий хулосалар “Диний-маърифий суҳбатлар” китоби, Ўзбекистоннинг экстремизмга қарши курашдаги янги тажрибасига оид хулосалар эса “Диншунослик” дарслиги мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг 2023-йил 25-мартдаги 859-сон маълумотномаси). Натижада ёшларнинг дин ниқобидаги турли бузғунчи оқимларнинг таҳдидларидан огоҳ этишга хизмат қилган.
араб-мусулмон мамлакатларидаги ислом ташкилотларининг мутаассибликка қарши курашда “суннийлик”ка (أهل السنة والجماعة) асосланган тўрт мазҳаб ва иккита таълимотнинг кенг тарқалгани омили билан, Марказий Осиё республикаларида эса ягона анъанавий ҳанафийлик мазҳаби (المذهب الحنفي) ва мотуридийлик ақидаси (العقيدة الماتريدية) орқали самарали кечаётгани далилланганига оид илмий хулосаларидан Марказининг Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва технологиялар агентлиги буюртмаси асосида тайёрланган “Мураккаб ва таҳликали замоннинг маънавий таҳдидларига қарши мафкуравий кураш воситалари комплексини ишлаб чиқиш ва жорий қилиш” мавзусидаги амалий лойиҳасини тайёрлашда фойдаланилган (Республика Маънавият ва маърифат марказининг 2023-йил 28-мартдаги 04-03/2123-сонли маълумотномаси). Натижада жамиятда ижтимоий-маънавий муҳитни соғломлаштиришга ва фуқароларнинг диний соҳадаги ҳуқуқий саводхонлик даражасини оширилишига хизмат қилган;
мустақилликнинг дастлабки йилларида Ўзбекистонда экстремизмга қарши курашда қатъий ҳуқуқий чоралар кўриш билан ижтимоий барқарорлик таъминлангани, янги тарихий даврда эса мазкур таҳдиднинг оқибатлари эмас, балки келиб чиқиш сабабларини бартараф этиш орқали “юмшоқ усул”га таянган, ўзига хос “янги тажриба” шакллангани исботланганига доир хулосалар “Диний-маърифий ва ижтимоий-маънавий соҳа тарғиботчилари учун айрим атама ва тушунчаларнинг изоҳли луғати” китоби мазмунига сингдирилган (Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 2023-йил 4-апрелдаги 02/156-сонли маълумотномаси). Натижада ўқувчиларнинг радикализм ва экстремизм таҳдидлари ҳамда уларга қарши кураш борасидаги билимлари ошишига хизмат қилган.