Қўлдашев Шерали Темиралиевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берадиган фан тармоғи номи): «Ўрта Осиё хонликлари ва Хитой ўртасидаги сиёсий, иқтисолий ва маданий алоқалар (ХВИИ – ХИХ аср ўрталари)», 07.00.03 – Жаҳон тарихи (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.3.DSc/Tar96.
Илмий маслаҳатчи: Албат Ходжаев, тарих фанлари доктори.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат Шарқшунослик университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институти, DSc.02/30.12.2019. Tar.44.01.
Расмий оппонентлар: Раҳмон Фармонов, тарих фанлари доктори, профессор; Баҳриддин Усмонов, тарих фанлари доктори; Шоазим Шазамонов, сиёсий фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат педагогика университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади: Тадқиқотнинг консептуал моҳиятидан келиб чиққан ҳолда ўзбек давлатчилигининг узвий давомчиси бўлган Бухоро амирлиги, Хива ва Қўқон хонлиги билан Хитой ўртасидаги сиёсий, иқтисодий ва маданий алоқалари тарихининг муҳим жиҳатларини комплекс ҳолда ўрганиш ва илмий хулосалар чиқаришдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Илк бор Ўрта Осıё хонликлари ва Хитойнинг Чинг давлати ўртасидаги сиёсий алоқалар – эволюцияси, динамикаси очиб берилиб, Дакетана, Соному исмли хитой элчиларини Қўқон хонлигига келганлиги, Муҳаммад Дукар, Шариф, АЪлам почча ва бошқа хонликлар элчиларининг Хитойга юборилиши ва уларнинг фаолияти икки давлат ўртасидаги дипломатик муносабатларга таъсири, қўлга киритган ютуқлари кўрсатиб берилди;
Илк бор Ўрта Осиё хонликларининг Хитойга “вассал” давлат эмас, балки тенг  ҳуқуқли, халқаро мақомига эга сиёсий субект сифатида мавжуд бўлганлиги, унинг Шарқий Туркистон масаласидаги тенгҳуқуқлилик тамойили асосидаги сиёсати, Чинг империяси ҳудудида ўртаосиёлик ҳунармандлар ва савдогарлари ҳуқуқини ҳимоя қилиш, улардан бож ундиришга мутасадди бўлган оқсоқоллик (консуллик) ваколатхонасининг фаолияти аниқланган;
Ўрта Осиё хонликлари ва Чинг империяси ўртасидаги сиёсий алоқаларнинг уч шакли – дипломатик, элчилик, хатлар асосида амалга оширилган давлатлараро алоқалар аниқланиб, уч томонлама, яъни Ўрта Осиё ҳукмдорлари билан Чинг императорлари ёзишмалари,  Қўқон хонлари ва Шарқий Туркистондаги манжур ноиблари ёзишмалари, Қўқон хонлари ва Шарқий Туркистондаги маҳаллий ҳокимлар ёзишмалари бўлганлиги далилланган;
Тангритоғ, Помир тоғ тизмаларидаги Шорт, Терак довонлар, шунингдек, Сибир, Қашқар, Тошқўрғон, Ғулжа, Чугучак орқали ўтган карвон йўллари, уларнинг асосий йўналишларига аниқлик киритилган. Ушбу карвон йўллари орқали Хитойга экспорт қилинган ва хонликларга олиб кетилган моллар,  маҳсулотлар турлари аниқланди. Улар ассортиментидаги ўзгаришлар, кумуш ёмбу, чой, ипак каби хитой молларининг хонликлар молияси, иқтисодиётига таъсири кўрсатиб берилган;
Ўрта Осиё хонликлари ва Шарқий Туркистон халқлари ўртасидаги маданий-адабий алоқалар, Қўқон ва Самарқанд ҳамда Бухородаги адабий муҳитларида шарқий туркистонлик Муҳаммад Сиддиқ Рушдий, Хислат Қашқарий, Хушхол Ғарибийлар ижод қилганлиги, ўз навбатида Хитойдаги туркий адабиёт эса Алишер Навоий, Машраб, хонликлардан борган Имом Али Қундузий каби ўзбек ижодкорлари асарлари таъсирида яратилганлиги асосланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. ХВИИ – ХИХ  аср ўрталарида Ўрта Осиё хонликлари ва Хитой ўртасидаги сиёсий, иқтисолий ва маданий алоқалар номли тадқиқоти натижалари бўйича ишлаб чиқилган илмий хулосалар ва таклифлар асосида:   
Илк бор мавзуга оид форс ва туркий қўлёзмалардаги маълумотлар асосида икки худуд давлатлари ўртасидаги сиёсий алоқалар эволюцияси очиб берилиши, Дакетана, Соному исмли хитой элчиларини Қўқон хонлигига, Муҳаммад Дукар, Шариф, Аълам почча ва бошқа хонликлар элчиларининг Хитойга сафари ва уларнинг фаолиятига оид янги маълумотлар аниқлангани хусусидаги илмий хулосалар ЎзР ФА Тарих институтининг И1-ФА-Г003 ИЗ-2015-0907175446 “Ўзбекистонда элчилик хизмати тарихидан лавҳалар” (2016-2017) мавзуидаги лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Фанлар академиясининг 2019-йил 09-сентябрдаги 3/1255-2406-сон  маълумотномаси). Натижада илмий-тадқиқот муассасалари ходимлари учун Ўзбекистон дипломатияси тарихини ёзишда қўшимча манба бўлиб ҳизмат қилган;
Хитойнинг Марказий Осиёдаги дипломатиясининг асосий хусусиятлари илмий таҳлил қилинганлиги, баъзи тарихий адабиётларда берилганидек Ўрта Осиё хонликларининг Хитойга “вассал” давлат эмас, балки тенг ҳуқуқли, халқаро мақомига эга сиёсий субект сифатида мавжуд бўлганлиги, Қўқон хонлигининг Шарқий Туркистон масаласидаги сиёсати ва мақсадлари тарихий изчилликда ёритилганлиги, Чинг империяси худудида ўртаосиёлик ҳунарманд ва савдогарлари ҳуқуқини ҳимоя қилишга мутасадди бўлган оқсоқоллик (консуллик) институтининг моҳияти илк бор очиб берилган. Ушбу оқсоқолларнинг исмлари, яшаган санаси ва фаолияти аниқланганлиги тўғрисидаги хулосалар ЎзР ФА Тарих институти томонидан  ОТ-А1-128  “ВИИ-ХИХ аср биринчи ярми ўзбек давлатчилиги тизимида даргоҳ ва девонлар фаолияти тарихидан” (2017-2018) мавзуидаги лойиҳасида фойдаланилган  (Ўзбекистон Фанлар академиясининг 2019-йил 09-сентябрдаги 3/1255-2406-сон  маълумотномаси). Натижаларнинг жорий қилиниши Ўрта Осиё хонликлари дипломатияси ва консуллик тарихи, моҳияти ҳамда унинг аҳамиятини ўрганиш учун хизмат қилган.   
Ўрта Осиё хонликлари ва Чинг империяси ўртасидаги сиёсий алоқаларнинг уч шакли – дипломатик, элчилик, хатлар асосида амалга оширилган давлатлараро алоқалар аниқланганлиги, шунингдек, уч томонлама, яъни Ўрта Осиё хонлари билан Чинг императорлари ёзишмалари,  Қўқон хонлари ва Шарқий Туркистондаги манжур ноиблари ёзишмалари, Қўқон хонлари ва Шарқий Туркистондаги маҳаллий ҳокимлар ёзишмалари, шартномалар таҳлил қилиниши, ёзишмаларга оид хатлар, уларнинг таржималари, факсимиле ва бошқа маълумотлар ЎзР ФА Ўзбекистон тарихи давлат музейининг  “Ўрта асрлар давридаги Ўзбекистон” бўлими экспозициясини безатишда фойдаланилган (Ўзбекистон Фанлар академиясининг 2019-йил 09-сентябрдаги 3/1255-2406-сон  маълумотномаси). Музей экспозицияси учун тақдим этилган Бухоро амирлиги ҳамда Қўқон хонлигининг Хитой билан олиб борган сиёсий-дипломатик алоқалари бўйича хужжатлар орасидан Бухоро амири Ҳайдарнинг 1816-йилда Хитойга юборилган мактуби, Қўқон хонлари Эрдона, Норбўтабий, Муҳаммад Алихонларнинг Хитойга юборган мактублари ўрин олган бўлиб, улар Ўзбекистон тарихида етарлича ўрганилмаган хонликлар даври дипломатияси тарихига оид масалаларга ойдинлик киритади ва натижалар ёшларнинг илмий дунёқарашини кенгайтиради.    
Тангритоғ, Помир тоғ тизмаларидаги Шорт, Терак довонлар, шунингдек, Сибир, Қашқар, Тошқўрғон, Ғулжа, Чугучак орқали ўтган карвон йўллари тадқиқ қилиниб, уларнинг асосий йўналишларига аниқлик киритилганлиги, Ўрта Осиё хонликлари ва Чинг империяси иқтисодий алоқалар тизимли ўрганилиб, божхона иши, савдо-сотиқ алоқаларида асосий рол ўйнаган маҳаллий ва транзит молларнинг турлари, улар ассортиментидаги ўзгаришлар икки минтақа давлатлари савдо марказларининг ўхшаш томонлари кўрсатиб берилганлиги, савдо алоқалар икки худуд давлатлари иқтисодиётига таъсири, жумладан, хитой кумуш ёмбуларининг хонликлар тангаларига хом ашё сифатида фойдаланганлиги, хитой чойини хонликлар худудига кириб келиши чойхоналарни очилиши каби илмий хулосалар Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси Олий Харбий божхона институтида чоп этилган “Божхона иши тарихи” номли монографияси мазмунига сингдирилган (ЎзР Давлат Божхона қўмитасининг 2019-йил 25-апрелидаги 04-05/3-03485 сон  маълумотномаси). Натижада илмий-тадқиқот муассасалари ва талабаларга божхона иши ва унинг асосий хусусиятларига оид маълумотларни етказишга хизмат қилган;
Чинг империяси даврида Ўрта Осиё хонликлари ва Шарқий Туркистон халқлари ўртасидаги маданий алоқалар тўхтаб қолмаганлиги, Қўқон ва Самарқанд ҳамда Бухорода ижод қилган Муҳаммад Сиддиқ Рушдий, Хислат Қашқарий, Хушхол Ғарибий каби шарқий туркистонлик адибларининг хонликлар ижод аҳли билан алоқалари ёритилганлиги, ўз навбатида Шарқий Туркистонда хонликлардан борган Имом Али Қундузий, Мискин каби ижодкорларнинг фаолияти тадқиқ қилинганлиги, сан'ат соҳаларидаги алоқалар тарихига оид илмий хулосалар Ўзбекистон Миллий телерадиокампанияси “Ўзбекистон” (ЎзР Миллий телерадиокампаниясининг 2018-йил 19-декабрдаги 01-12-2242 сонли маълумотномаси) телеканалининг “Реалфакт” кўрсатуви ҳамда “Ўзбекистон тарихи” (“Ўзбекистон”  телерадиоканали давлат унитар корхонасининг 2019-йилнинг 26-ноябридаги 01-14. 2459 сонли маълумотномаси) телеканалининг “Тарихий савол” кўрсатуви ссенарийларини тузишда фойдаланилган. Тадқиқот натижалари Ўзбекистон тарихини янада чуқурроқ ўрганиш учун, бугунги ёшларнинг Ўрта Осиё хонликлари билан Хитой ўртасидаги ўзаро алоқаларига оид билимларини кенгайтириш ва уларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда хизмат қилади.