Sayt test rejimida ishlamoqda

Латипова Муҳайё Ибрагимжановнанинг
техника фанлари доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармогʻи номи):
“БиТеСе-БиСбТе асосидаги яримўтказгичли термоелектрик материалларнинг самарадорлигини ошириш усулини ишлаб чиқиш”, 01.04.10 – Яримўтказгичлар физикаси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.3.PhD/T3800.
Илмий маслаҳатчи: Касимахунова Анархан Мамасадиковна, техника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Фарғона политехника институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги Яримўтказгичлар физикаси ва микроелектроника илмий-тадқиқот институти, DSc.03/30.12.2019.FM/T.01.12.
Расмий оппонентлар: Тагаев Марат Баймуратович, техника фанлари доктори, профессор; Тукфатуллин Оскар Фаритович техника фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат техника университети
Диссертация йўналиши: Назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади:
БиТеСе-БиСбТе учталик қотишма асосида юқори фойдали иш коеффициентига эга бўлган термогенераторларни яратиш имконини берувчи самарадор термоелектрик материалларни тайёрлаш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
кукунли пресслаш ва горизонтал зонали эритиш усуллари орқали н- ва п-типли самарали термоелектрик материалларнинг таркибий қисмларини фоиз нисбатлари аниқланган: н-тип учун Би2Те3 (85%)-Би2Се3 (15%) ва п-тип учун Би2Те3 (30%) -Сб2Те3 (70%);
н-типли Би2Те3-Би2Се3 термоелектрик материалларнинг юқори қайтарилувчанлик коеффициентини таъминлаш учун легирловчи модда ТеИ4 нинг оптимал консентрацияси σ=600÷200 〖Ом〗^(-1)·〖см〗^(-1), α=200÷240 мкв/град термоелектрик катталикларга эга бўлган таркибий компонентларга 0,04 мол.% бўлиши аниқланган;
илк бор горизонтал зонали эритиш усули билан олинган н- Би2Те3-Би2Се3 материалини ТеИ4 билан легирланганда, унинг термоелектрик самарадорлиги прессланган наъмуналарга нисбатан 1,4 марта ортганлиги аниқланган;
горизонтал зонали эритиш усулида Т=1223 К да 20 дақиқа давомида олинган п-Би2Те3-Сб2Те3 материалига 1:4 нисбатда Cд киритилганда, унинг термоелектрик самарадорлик коеффициенти прессланган намуналарга нисбатан 50 % га ортиши аниқланган;
300÷600 К ҳарорат оралиғида н-Би2Те3-Би2Се3 ва п-Би2Те3-Сб2Те3 материаллари асосида олинган термоелементларда содир бўладиган термоелектрик эффектларнинг иссиқлик оқимига қўшадиган ҳиссасини ҳисобга оладиган математик модел ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
БиТеСе-БиСбТе асосидаги яримўтказгичли термоелектрик материалларнинг самарадорлигини ошириш усулини ишлаб чиқиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
уч хил моддадан ташкил топган БиТеСе (н-тур) ва БиСбТе (п-тур) яримўтказгичли термоелектрик материаллар асосидаги термоустунларни тайёрлаш технологиялари «ФОТОН» аксиядорлик жамиятида жорий этилди («Узелтехсаноат» уюшмасининг 16.02.2024 йилдаги 04–3/232–сон маълумотномаси). Натижада тайёрланган ярим элементлардан босим ва ҳарорат ўлчовчи датчиклар, ёнғинга қарши иссиқлик датчиклари ва термоелектрик ўзгартиргичлар (генераторлар ва совутгичлар) тайёрлашда яримўтказгичли материаллар сифатида фойдаланилган;
диссертацияни бажариш жараёнида тайёрланган термоелектр генераторлар, “Фаргʻона ИЕМ” АЖда реле ҳимояси ва автоматик бошқарув жиҳозлари учун оператив ток манбаи сифатида жорий этилди (“Иссиқлик электр станциялари” АЖнинг 02.04.2024 йилдаги 05–24/642–сон маълумотномаси). Натижада корхонадаги мавжуд иссиқлик энергиясидан фойдаланган ҳолда, Зеебек эффекти асосида ишлайдиган термоелектрик генераторлардан реле ҳимояси ва автоматик бошқариш жиҳозлари учун оператив ток манбаси сифатида фойдаланилиб, электр энергиясининг тежалишидан кутилаётган йиллик иқтисодий самарадорлик 5460000 (беш миллион олтмиш минг) сўмни ташкил этган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish