Жураева Севара Закировнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармогʻи номи):
“Жисмоний шахсларга кредитлар ажратишда хулқ-атвор иқтисодиёти омилини жорий этиш истиқболлари”, 08.00.07 – “Молия, пул муомаласи ва кредит”
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.2.PhD/Iqt3951
Илмий раҳбар: Рахмонов Дилшоджон Алиджонович, иқтисодиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат иқтисодиёт университети
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент Халқаро университети, DSc.22/29.12.2023.I.175.01
Расмий оппонентлар: Кадирова Хадича Тўраевна, иқтисодиёт фанлари доктори профессор;
Қуллиев Истам Янгимуродович, иқтисодиёт фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Бизнес ва Бошқарув олий мактаби
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Жисмоний шахсларни кредитлаш ва кредитлаш фаолияти самарадорлигини ошириш мақсадида хулқ-атвор иқтисодиёти омилини жорий этишга йўналтирилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
интизомли кредит тўловчи мижозларга ташаккурнома-“мотивацион стимулятор” (смс хабарнома, веб-сайтда ва ижтимоий тармоқларда эълон қилиш, моддий рағбатлантириш)  бериш орқали бошқа мижозларни ҳам қарзни ўз вақтида қайтаришга бўлган мойиллигини ошириш ва кўпроқ банк хизматларидан фойдаланишга ундаш асослаб берилган.
молиявий хулқни ва инсонларнинг келажакдаги молиявий қарорларини “катта бешлик” характерлари кўрсаткичлари асосида аниқлаган ҳолда кредит тўловига лаёқатлиликни олдиндан баҳолаш орқали молиявий хизматларнинг риски ва қарз юкини камайтиришни  инобатга олиш таклиф этилган.
ижтимоий кредит скоринг методи билан мижозларнинг тўловга лаёқатлилигини баҳолашнинг хулқ-атвор омилларига асосланган психометрик тест методи асосида баҳолаш орқали кредит тарихи ва доимий иш жойига эга бўлмаган мижозларни  кредитлаш таклиф этилган.
банкларда хулқ-атвор институтини жорий этиш орқали мижозларнинг  ижтимоий-молиявий портретини аниқлашга ҳамда уларнинг характер-хусусиятларини молиявий қарорлар қабул қилиш жараёнига таъсирини ўрганиш зарурияти асослаб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбекистонда камбағалликни қисқартиришда бюджет сиёсати устуворликларидан фойдаланишни такомиллаштириш йўналишлари бўйича олинган илмий натижалар асосида:
интизомли кредит тўловчи мижозларга ташаккурнома-“мотивацион стимулятор” (смс хабарнома, веб-сайтда ва ижтимоий тармоқларда эълон қилиш, моддий рағбатлантириш)  бериш орқали бошқа мижозларни ҳам қарзни ўз вақтида қайтаришга бўлган мойиллигини ошириш ва кўпроқ банк хизматларидан фойдаланишга ундашга доир таклифи  Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 5 майдаги “2020-2025 йилларга мўлжалланган Ўзбекистон Республикасининг банк тизимини ислоҳ қилиш стратегияси тўғрисида”даги ПФ-5992-сонли қарори 1-банди ижросини таъминлаш юзасидан чора-тадбирлар ишлаб чиқилишида фойдаланилди. (“Трастбанк” ХАБнинг 2024 йил 7- мартдаги 01-17/992-сонли маълумотномаси; АТБ Туронбанк нинг 2024 йил 6-мартдаги 25/03-09 сонли маълумотномаси). Натижада, “Трастбанк” ХАБнинг 2023 йил якунларига кўра 90 182 та  жисмоний шахсларга кредитлар ажратилган бўлиб, 2023 йилда 2022 йилга нисбатан жисмоний шахсларга ажратилган кредитлар сони 3 965 тага ортган ҳамда мижозларнинг кредитларининг ўз вақтида қайтарилишига эришилган ҳамда кредит портфели ўсиши баробарида сҳакана бизнес йўналиши даромадларининг 2023 йил якунига кўра 93% қисми жисмоний шахсларга ажратилган кредитлар ҳисобига тўғри келган.
молиявий хулқни ва инсонларнинг келажакдаги молиявий қарорларини “катта бешлик” характерлари кўрсаткичлари асосида аниқлаган ҳолда кредит тўловига лаёқатлиликни олдиндан баҳолаш орқали молиявий хизматларнинг риски ва қарз юкини камайтиришни  инобатга олишга доир таклифи Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 23 мартдаги “Банк хизматлари оммабоплигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-3620-сон қарори 7-бандида белгиланган вазифаларни бажаришда фойдаланилди (“Трастбанк” ХАБнинг 2024 йил 7-мартдаги 01-17/992-сонли маълумотномаси). Натижада, хулқ-атвор мезонларига асосланган сўровнома тести ишлаб чиқилган ва 600 нафар мижозлар ўртасида сўровнома натижасига кўра харажатларини режалаштира оладиганлар бунинг акси бўлганларга нисбатан 32 балл кўпроқ скоринг балига эга бўлиши ҳамда кўп нарсадан асабийлашадиганлар асабийлашмайдиганларга нисбатан 15,7 баллга кам скоринг балига эга бўлиши аниқланган.
ижтимоий кредит скоринг методи билан мижозларнинг тўловга лаёқатлилигини баҳолашнинг хулқ-атвор мезонига асосланган психометрик тест методи асосида баҳолаш орқали кредит тарихи ва доимий иш жойига эга бўлмаган мижозларни ва кредитлашга доир таклифи  “Трастбанк” ХАБ  томонидан Банк Кузатув Кенгашининг 2022 йил 24-февралдаги 20-сон қарори билан тасдиқланган “Трастбанк” ХАБ томонидан жисмоний шахсларга микроқарз бериш қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори 9-иловасида ҳамда 2023-2024 йилларга мўлжалланган Бизнес-режасини ишлаб чиқишда фойдаланилди (“Трастбанк” ХАБнинг 2024 йил 7- мартдаги 01-17/992-сонли маълумотномаси). Натижада, 2024-йилда жисмоний шахсларнинг кредит қолдиқларини ўтган йилга нисбатан 580 000,00 млн сўмга ошириш ва жисмоний шахсларга ажратилган кредитлардан олинадиган фоизли даромадлар ҳажмини 605 920,00 млн сўмга етказиш белгиланди.
банкларда хулқ-атвор институтини жорий этиш орқали мижозларнинг  ижтимоий-молиявий портретини аниқлашга ҳамда уларнинг характер-хусусиятларини молиявий қарорлар қабул қилиш жараёнига таъсирини ўрганишга доир таклифи (АТБ Туронбанк нинг 2024 йил 6-мартдаги 25/03-09 сонли маълумотномаси). Натижада жалб қилинадиган мижозлар сонини ошириш, кредитга лаёқатлилигини аниқ ва тўлиқ баҳолаш ҳисобига соғлом кредит портфелини ошириш, кредит рискларини минималлаштириш, муоммоли кредитларни олдини олдини олиш Бреусч-Паган ва Рамсей РЕСЕТ тести, Бреусч-Годфрей ва Дурбин-Wацон тестлари, Скеwнесс ва Куртосис тестлари ва эконометрик моделлар ёрдамида аниқланган тест методи орқали мижозларни хулқ-атворини ўрганиш  илмий асосланган.