Мустафаева Самида Тошмухаммедовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар:
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Минг даври романлари тилининг морфологик, лексик-семантик ва фразеологик хусусиятлари”, 10.00.05 – Осиё ва Африка халқлари тили ва адабиёти (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2019.2.DSc/Fil169.
Илмий маслаҳатчи: Маннонов Абдураҳим Муталович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат шарқшунослик университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.21.01.
Расмий оппонентлар: Дадабоев Ҳамидулла Арипович, филология фанлари доктори, профессор; Насирова Саодат Абдуллаевна, филология фанлари доктори, профессор; Одилов Ёрқинжон Рахмоналиевич, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Минг даври илк босқичи романлари тилининг морфологик, лексик-семантик ва фразеологик тадқиқини амалга оширишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Сунг ва Юан сулолалари даврида хитой адабий тилининг лексик, морфологик сатҳларида кечган ўзгаришлари хитой ва хориж тилшунослари томонидан амалга оширилган тадқиқотлар асосида ўрганилган ҳамда хитой адабий тили такомилида Минг даври романлари бир босқични иккинчи босқич билан боғловчи “кўприк” вазифасини ўтагани далилланган;
Минг даври биринчи ярмига оид “Шуйху жуан” ва “Сангуо янъи” романлари лексикаси таркибида ўз қатламнинг структур хусусиятлари икки романни ўзаро қиёслаган ҳолда очилиб, уларда 喝采 ҳècǎи “баланд овозда гапирмоқ”, 入肩рù жиāн “биргаликда ҳаракат қилиш; муайян мақсад йўлида бирлашиш”, 落草луòcǎо “қароқчи”, 阿叔āшū “қайин ини” каби мураккаб сўзлар асосан, синтактик, қисман морфологик ва семантик йўллар билан ҳосил қилингани исботланган;
Минг даври романларида导师 дǎошī “буддавийлик етакчиси; Будда”, 方丈фāнгзҳàнг “Будда ибодатхонаси бош роҳиби ёки бош роҳибнинг хонаси”, 度牒дùдиé роҳибларга бериладиган махсус ҳужжат, 站 зҳàн “бекат; тўхташ жойи; ём (ёки ёмхона)” каби ўзлашма қатламга мансуб сўзлар ва уларнинг хитой тилида воқеланиши аниқланган;
Минг даври романлари лексикасининг “шахсни ифодаловчи лексика”; “жой ва маконни англатувчи сўзлар”; “озиқ-овқат номларини ифодаловчи сўзлар” деб номланган уч маъно гуруҳи ажратилган ва давр романлари лексикасининг ушбу мавзу гуруҳларига кирувчи лексик бирликлари ўртасида синонимлик, омонимлик ва антонимлик муносабатлари далилланган;
Минг даври романлари, хусусан, “Шуйху жуан”да 582та, “Сангуо янъи”да 421та фразеологик бирликларнинг қўлланиши уларда кечган шакл ва маъно ўзгаришлари ўрганилиб, уларнинг хитой адабий тили сўз хазинасини лексик ва фразеологик бирликлар билан бойитишдаги ўрни белгиланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Хитой Минг даври романлари тилининг морфологик, лексик-семантик ва фразеологик хусусиятларига оид тадқиқот натижалари асосида:
Хитой Минг даври романлари лексикасининг генетик ва функсионал, структур, семантик хусусиятларига оид тадқиқот натижаларидан Хитой Халқ Республикаси Шимоли-Ғарбий миллатлар университети （西北民族大学）академик тадқиқотлар бўлими халқаро лойиҳалари доирасида амалга оширилган “Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи” монографиясини хитой тилига таржима қилиш бўйича амалга оширилган илмий-амалий лойиҳа доирасида фойдаланилган (Хитой Халқ Республикаси Шимоли-Ғарбий миллатлар университети （西北民族大学）нинг 2020-йил 4-декабрдаги маълумотномаси). Натижада тарихий лексика, айрим унвон ва рутбалар, ҳарбий истилоҳлар, топонимларнинг хитой тилига таржимаси аниқ чиқиши ҳамда таржимадаги муқобилини мувафаққиятли топишга эришилган;
Минг даври романларининг юзага келиши, давр романларида учрайдиган фразеологизмлар таҳлилига оид тадқиқот натижаларидан Тошкент давлат шарқшунослик университетида амалга оширилган ОТ-Ф1-67 “Ипак йўли минтақаси халқлари фолклорининг типологияси, миллий ўзига хослиги ва ёзма адабиёт ривожида тутган ўрни” номли илмий-тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Тошкент давлат шарқшунослик университетининг 2023-йил 20-февралдаги 01-04-01/264-сон маълумотномаси). Натижада халқ орасида кенг ёйилган ривоятлар хитой адабиётидаги илк романчилик намуналари сюжетига асос бўлганини тавсифлаш орқали хитой ёзма адабиёти ривожида фолклорнинг ўрнини батафсил ёритиш ва хитойча фразеологик бирликларнинг маъноларини ўзбек тилига тўғри таржима қилишга хизмат қилган;
Минг даври лексикаси, жумладан, “Шуйху жуан (Дарё ўзанлари)” романида қўлланган лексика қатламлари, давр лексикасининг структур, семантик, функсионал хусусиятлари ҳамда унинг хитой адабий тили шаклланишидаги ўрни, давр ёдгорликларида ишлатилган фразеологизмларнинг ўзбек тилига таржималари масалаларидаги таҳлиллар ва хулосалардан ТДШУ ҳузуридаги “Конфуций номидаги ўзбек-хитой институти” ННТ ўқув фаолияти жараёнида фойдаланилган (Конфуций номидаги ўзбек-хитой институти” ННТнинг 2023-йил 17-февралдаги 17/23-сон маълумотномаси). Натижада мазкур таълим муассасасида таҳсил олувчиларнинг хитой тили билимлари, айниқса, ёзма тил компетенсияларини оширишга, уларнинг хитой тили даражасини аниқлашга қаратилган имтиҳонларида ҲСК 5, ҲСК 6 даражаларини олишига эришилган;
Минг даври романларида учрайдиган антропоним, топоним, глютоним, этнонимлар семантик гуруҳларига оид таҳлиллар, асарларнинг хитой адабий тили такомилидаги ўрни, қолаверса, тарихий асарнинг хитой тили лексикасида ўз қатламни тиклашдаги аҳамияти борасидаги тадқиқот натижаларидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси Маданий мерос объектлари ва санъат ашёларини реставрация қилиш илмий-тадқиқот маркази фаолиятида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси Маданий мерос объектлари ва санъат ашёларини реставрация қилиш илмий-тадқиқот маркази 2023-йил 21-февралдаги 12-сон маълумотномаси). Натижада марказда ташкил этилган семинарда Шарқ маданий меросини бадиий наср намуналари орқали чуқурроқ ўрганиш, хусусан, хитой маданий меросида Минг даври романларининг ўрни, давр романларида халқ маданияти, урф-одатлари, анъана ва фалсафий қарашларини тил бирликлари воситасида тасвирлангани ҳақида билимларни кенгайтиришга хизмат қилган;
Хитой Минг даври насри намунаси “Уч шоҳлик” (《三国演义》)нинг сюжет қурилиши ва асарнинг хитой адабий тили ривожига қўшган ҳиссаси юзасидан олинган хулосалардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Дунё бўйлаб” телеканали “Эфирда биз” курсатувининг махсус сонини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Дунё бўйлаб” телеканали давлат муассасаси 2022-йил 2-февралдаги 03-14-40-сон маълумотномаси). Натижада ХИВ-ХВ аср хитой ва туркий халқлар бадиий насрининг ўхшаш ва фарқли жиҳатлари очиб берилган. Икки халқ адабий ёдгорликларидаги уникалиялар чоғиштириш йўли билан асосланган.