Мусаева Елена Казимовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Икки тиллилик шароитида гендер консептлари тилида олам лисоний манзарасининг акс этиши”, 10.00.11 – Тил назарияси. Амалий ва компютер лингвистикаси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.3.PhD/Fil2799.
Илмий раҳбар: Усмонова Хуриниса Шараповна, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Наманган муҳандислик-қурилиш институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи: Наманган давлат университети, PhD.03/04.06.2020.Fil.76.04.
Расмий оппонентлар: Жамолиддинова Дилноза Мирхожиддиновна, филология фанлари доктори, профессор; Зинин Евгений Олегович, филология фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Андижон давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади тил маданиятида икки тиллилик шароитида гендер тушунчаси ва консептларини икки ноқардош тиллар: ўзбек ва рус тиллари орқали тавсифлаш ва унинг икки тиллилик муҳит вакиллари лисоний онгидаги дунёнинг лингвистик тасвири кўринишларини нутқий воқеликлар асосида аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
рус ва ўзбек тилида миллий шаклланган лисоний гендер консептлар асосидаги тушунчалар, нутқий воқеликлар: лисоний лексик бирликлар, жинс тушунчасини ифода этадиган мақоллар, турғун ҳолатдаги бирикмалар, ҳикматли сўз ва маталларни жинслараро компонент баҳолаш асосида лингвистик-гендерологик жиҳатдан асосланган;
гендершуносликдаги консептлар масаласи тилшуносликнинг когнитив тилшунослик, лингвокултурология, социолингвистика, психолингвистика соҳалари билан узвий боғлиқлиги икки ноқардош тиллардаги нутқий воқеликлардаги лисоний ва нутқий бирликларнинг гендер жараён ва ҳолатлар орқали тилда акс этувчи жинс тушунчалари асосида далилланган;
икки тиллилик муҳитидаги гендер консептларининг лисоний белги-хусусиятлари тарихий-этимологик манбаларида акс этишига кўра функционал-семантик жиҳатдан социал, маданий ва ареал муштарак, миллий-ментал ва когнетив-прагматик фарқли жиҳатлари, экспрессив-эмоционаллик, бадиийлик, тарихийлик жиҳатидан ифодаланишининг жинс-гендер тушунчаларга боғлиқ бўлган ўзига хос услубий хусусиятлари аниқланган;
икки тиллилик шароити ва муҳитидаги лисоний ва нутқий гендер ҳолатлар, вазият ва жараёнлардаги консептлар воқеланишувининг юзага келиши билан боғлиқ ноқардош тиллар ҳамкорлиги, маданий ва миллий алоқаларининг ижтимоий-сиёсий, лисоний-миллий, маданий, ахлоқий, тарбиявий, жиҳатдан экстралингвистик омиллари, уларнинг қўлланиши билан боғлиқ лингвистик-функционал, нутқий-услубий воқеланишлари моҳияти очиб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбек ва рус тилларидаги гендер консептлар орқали олам лисоний манзарасини акс этишининг тадқиқи бўйича олинган илмий натижалар асосида:
рус ва ўзбек тилида миллий шаклланган лисоний гендер консептлар асосидаги тушунчалар, нутқий воқеликлар: лисоний лексик бирликлар, жинс тушунчасини ифода этадиган мақоллар, турғун ҳолатдаги бирикмалар, ҳикматли сўз ва маталлар жинслараро компонент таҳлил асосида лингвистик-гендерологик таснифланган ҳамда тавсифланган ўринлардан, гендершуносликдаги консептлар масаласи тилшуносликнинг когнитив тилшунослик, лингвокултурология, социолингвистика, психолингвистика соҳалари билан узвий боғлиқлиги икки ноқардош тиллардаги нутқий воқеликлардаги лисоний ва нутқий бирликларнинг гендер жараён ва ҳолатлар орқали тилда акс этувчи жинс тушунчалари асосида далилланган хулосалардан Андижон давлат университетида бажарилиши 2018-2020-йилларга мўлжалланган ПЗ-20170926286 “Ўзбек суд амалий лингвистикаси тадқиқи” давлат амалий-тадқиқот дастурлари доирасидаги лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2023-йил 16-июндаги 4/17-6/5-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек суд амалий лингвистикасидаги гендер ҳолатларга янада ойдинлик киритилиб, гендер ҳолатларининг миллий-маъмурий ва ҳуқуқий мулоқот жараёнлардаги жараёнлардаги нутқий маданиятга оид тил манбаларнинг илмий-амалий ва назарий жиҳатлари янги илмий-амалий маълумотлар билан бойитилган;
икки тиллилик муҳитидаги гендер консептларининг лисоний белги-хусусиятлари тарихий-этимологик манбаларида акс этишига кўра функционал-семантик жиҳатдан социал, маданий ва ареал муштарак, миллий-ментал ва когнетив-прагматик фарқли жиҳатлари, экспрессив-эмоционаллик, бадиийлик, тарихийлик жиҳатидан ифодаланишининг жинс-гендер тушунчаларга боғлиқ бўлган ўзига хос услубий хусусиятлари аниқланган ўринлар ва чиқарилган хулосалардан Андижон давлат университетида 2017-2020-йилларда бажарилган “ОТ-Ф1-18. “Оммавий лисоний маданиятни шаклантириш методлар ва методологиясини ишлаб чиқиш” давлат фундаментал-тадқиқот дастурлари доирасидаги лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2023-йил 16-июндаги 4/17-6/5-сон маълумотномаси). Натижада мазкур диссертациядаги гендер мансубликнинг мулоқотдаги ўзига хосликни грамматик, таъминлашдаги ўрни, мансубликнинг таърифи, матннинг лексик ва семантик, шунингдек, лингвостилистик имкониятларининг лисоний маданиятни таъминлашдаги вазифалари ва гендер хусусиятлари, лисоний маданиятни таъминлашга оид методология гендерологик янги назарий қарашлар билан бойитилган илмий асосланган, тавсиялар таълим жараёнига татбиқ этилган;
икки тиллилик шароити ва муҳитидаги лисоний ва нутқий гендер ҳолатлар, вазият ва жараёнлардаги консептлар воқеланишувининг юзага келиши билан боғлиқ ноқардош тиллар ҳамкорлиги, маданий ва миллий алоқаларининг ижтимоий-сиёсий, лисоний-миллий, маданий, ахлоқий, тарбиявий, жиҳатдан экстралингвистик омиллари, уларнинг қўлланиши билан боғлиқ лингвистик-функционал, нутқий-услубий воқеланишлари моҳияти очиб берилган ўринлардан “Ўзбекистон” телерадиоканалининг “Талим ва тараққиёт”, “Адабй жараён”, “Жаҳон адабиёти” кўрсатув ва радиодастурлари ссенарийсини тайёрлаш жараёнида фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканали” давлат муассасасининг 2022-йил 27-июлдаги 04-36-1181-сон маълумотномаси). Натижада телекўрсатув ва радиоешиттиришларнинг дастур ва ссенарийлари илмий маълумотлар билан бойитилган, замонавий рус ва ўзбек тилларининг гендер тушунчалар орқали мулоқот муаммолар ҳақидаги маълумотлар билан кенг жамоатчиликни таништириш имконияти яратилган.