Дадабаева Раъно Кудратовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар:
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Соғлом ва метаболик синдромли семизликларда буйраклар функционал ҳолати ва тубулоинтерстициал ўзгаришларни генетик мойиллик жиҳатлари” 14.00.05 – Ички касалликлар (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.1.DSc/Tib792.
Илмий раҳбар: Гадаев Абдигаффар Гадаевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент тиббиёт академияси
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси, DSc.04/30.12.2019.Tib.30.02.
Расмий оппонентлар: Собиров Мақсуд Атабаевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Наримова Гулчехра Джуманиязовна, тиббиёт фанлари доктори; Турсунов Хатам Хасанбаевич, тиббиёт фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Тошкент педиатрия тиббиёт институти.
Диссертациянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ўзбек миллатига мансуб фертил ёшдаги аёлларда соғлом ва метаболик асоратланган семизликнинг клиник-патогенетик, кардиометаболик хавфи ва генетик жиҳатлари, шунингдек, буйракларни тубулоинтерстициал зарарланишини эрта ташхислашда биомаркерларни тутган ўрнини баҳолаш ҳамда уларни олиб бориш алгоритмини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
фертил ёшдаги аёлларда семизликнинг метаболик соғлом ва асоратланган фенотиплари шаклланишида тананинг композит таркиби, ёғ тўқимасининг гормонал фаоллиги ва уларни углевод, липид ҳамда пурин алмашинуви бузилиши билан буйракларнинг функционал ҳолатини баҳолаш асосланган;
семизликнинг фенотипларида қон зардобидаги лептин миқдорини меъёрий кўрсаткичлардан юқори бўлиши, уни дислипидемия, гиперурикемия, гиперцитокинемия, гиперинсулинемия, артериал гипертензия, инсулинга резистентлик ҳолати билан ҳамоҳанглиги аниқланган;
семизликнинг ҳар иккала фенотипларида ёғ вазни улушини ортиб бориши клиник-метаболик, гормонал ва иммун–яллиғланиш маркерларини фаоллашиши билан ҳамоҳангликда қон зардобидаги уромодулин миқдорини 100,0 нг/мл дан пасайиши ҳамда буйраклар функционал ҳолатини ёмонлашишига сабаб бўлиши, уни эрта ташхислашда қон зардобидаги уромодулин, цистатин С ва пешобда микроальбуминурияни аниқлаш муҳимлиги асосланган;
метаболик асоратланган семизлик аниқланган ўзбек миллатига мансуб фертил ёшдаги аёлларда клиник-метаболик ва гормонал бузилишларни авж олиб бориши ҳамда ренал дисфункция ривожланишида LEP гени G2548A, PPARGC1A гени Gly482Ser ҳамда LEPR гени Arg223Gln полиморфизмларининг мос равишда G аллели ва GG генотипи, Ser аллели ва SerSer генотипи ҳамда Arg аллели ва ArgArg генотиплари агрессив таъсир кўрсатиши аниқланган;
ўзбек миллатига мансуб фертил ёшдаги аёлларда метаболик соғлом семизлик шаклланишида LEP гени G2548A, PPARGC1A гени Gly482Ser ҳамда LEPR гени Arg223Gln полиморфизмларининг мос равишда А аллели ва АА генотипи, Gly аллели ва GlyGly генотипи ҳамда Gln аллели ва GlnGln генотиплари протектив хусусиятга эгалиги исботланган;
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Тошкент тиббиёт академиясининг Мувофиқлаштирувчи эксперт кенгашининг 2024 йил 24 апрелдаги 12/052 сон хулосасига кўра:
биринчи илмий янгилик: фертил ёшдаги аёлларда семизликнинг метаболик соғлом ва асоратланган фенотиплари шаклланишида тананинг композит таркиби, ёғ тўқимасининг гормонал фаоллиги ва уларни углевод, липид ҳамда пурин алмашинуви бузилиши билан буйракларнинг функционал ҳолатини баҳолаш асосланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Республика ихтисослаштирилган нефрология ва буйрак трансплантaцияси илмий-амалий тиббиёт марказида (15.12.2023-йилдаги 76-сонли буйруқ) ва Фарғона вилоят кўп тармоқли тиббиёт марказида (13.12.2023-йилдаги 110-сонли буйруқ) амалиётига жорий этилди. Илмий янгиликнинг моҳияти қуйидагилардан иборат: ўзбек миллатига мансуб фертил ёшдаги аёлларда клиник-метаболик таҳлил асосида семизликнинг метаболик соғлом ҳамда асоратланган фенотипларидаги буйракларни зарарланишида биологик фаол моддаларни тутган ўрни баҳоланди. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: метаболик соғлом ва метаболик асоратланган семизлик аниқланган ўзбек миллатига мансуб туғруқ ёшидаги аёлларда клиник-метаболик бузилишларни аниқлаш орқали беморлар ренал бузилишларини эрта ташхислаш самарадорлигини ошириш, эрта ногиронликни олдини олиш, турмуш тарзи ва ҳаёт сифатини ошиши имконини яратиб беради. Бу ҳолат илмий ишнинг ижтимоий аҳамиятини таъминлайди. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Соғлом ва метаболик асоратланган семизликка чалинган туғруқ ёшидаги ўзбек миллатига мансуб аёлларда буйраклар функционал ҳолатини ёмонлашиши, ва/балки сурункали буйрак етишмовчилиги ривожланишини олдини олиш мақсадида ушбу категориядаги аёлларда ҳисобланган коптокчалар филтрацияси тезлиги, Цистатин C ва микроалбуминурияни аниқлашнинг иқтисодий самара бериши аниқланиб, унинг иқтисодий коэффициенти 23,6 га тенг бўлди. Бу соҳада меҳнатга лаёқатсизлик, эрта ногиронликни олдини олишга қаратилган чора-тадбирларда текширув усулларига бўлган талабни камайишига олиб келиши ҳисобига иқтисод қилишга эришилади. Хулоса: соғлом ва метаболик асоратланган семизликка чалинган туғруқ ёшидаги ўзбек миллатига мансуб аёлларда буйраклар функционал ҳолатини ёмонлашиши, ва\балки сурункали буйрак етишмовчилиги ривожланишини олдини олиш мақсадида ушбу категориядаги аёлларда ҳисобланган коптокчалар филтрацияси тезлиги, Цистатин C ва микроалбуминурияни аниқлаш уларда буйраклар дисфункциясини эрта босқичларда ташхислаш, касалликни авжланишини, асоратланишини олдини олиш ҳамда касалликни ташхислаш учун кетадиган ҳаражатларни камайтириш орқали иқтисодий самара беради.
иккинчи илмий янгилик: семизликнинг фенотипларида қон зардобидаги лептин миқдорини меъёрий кўрсаткичлардан юқори бўлиши, уни дислипидемия, гиперурикемия, гиперцитокинемия, гиперинсулинемия, артериал гипертензия, инсулинга резистентлик ҳолати билан ҳамоҳанглиги аниқланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Республика ихтисослаштирилган нефрология ва буйрак трансплантaцияси илмий-амалий тиббиёт марказида (15.12.2023-йилдаги 76-сонли буйруқ) ва Фарғона вилоят кўп тармоқли тиббиёт марказида (13.12.2023-йилдаги 110-сонли буйруқ) амалиётига жорий этилди. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: семизликнинг турли фенотиплари аниқланган туғруқ ёшидаги ўзбек аёлларда гормонал тизимдаги бузилишларни аниқлаш орқали беморлар ренал бузилишларини эрта ташхислаш самарадорлигини ошириш, эрта ногиронликни олдини олиш, турмуш тарзи ва ҳаёт сифатини ошиши имконини яратиб беради. Бу ҳолат илмий ишнинг ижтимоий аҳамиятини таъминлайди. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: семизликнинг турли фенотиплари аниқланган туғруқ ёшидаги ўзбек аёлларда буйраклар функционал ҳолатини ёмонлашиши, ва\балки сурункали буйрак етишмовчилиги ривожланишини олдини олиш мақсадида ушбу категориядаги аёлларда лептин, инсулин ва HOMA-IRни аниқлашнинг иқтисодий самара бериши аниқланиб, унинг иқтисодий коэффициенти 21,4 га тенг бўлди. Бу соҳада меҳнатга лаёқатсизлик, эрта ногиронликни олдини олишга қаратилган чора-тадбирларда текширув усулларига бўлган талабни камайишига олиб келиши ҳисобига иқтисод қилишга эришилди. Хулоса: семизликнинг турли фенотиплари аниқланган туғруқ ёшидаги ўзбек аёлларда аёлларда семизлик ривожланишини ва кучайишини, унинг натижасида буйраклар функционал ҳолатини ёмонлашиши, олдини олиш мақсадида ушбу категориядаги беморларда лептин, инсулин ва HOMA-IRни аниқлаш уларда семизлик оқибатида келиб чиққан буйраклар дисфункциясини эрта босқичларда ташхислаш, касалликни авжланишини, асоратланишини олдини олиш ҳамда уни ташхислаш учун кетадиган ҳаражатларни камайтириш орқали иқтисодий самара берди.
учинчи илмий янгилик: семизликнинг ҳар иккала фенотипларида ёғ вазни улушини ортиб бориши клиник-метаболик, гормонал ва иммун–яллиғланиш маркерларини фаоллашиши билан ҳамоҳангликда қон зардобидаги уромодулин миқдорини 100,0 нг/мл дан пасайиши ҳамда буйраклар функционал ҳолатини ёмонлашишига сабаб бўлиши, уни эрта ташхислашда қон зардобидаги уромодулин, цистатин С ва пешобда микроальбуминурияни аниқлаш муҳимлиги асосланган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: метаболик соғлом ва метаболик асоратланган семизлик аниқланган ўзбек миллатига мансуб туғруқ ёшидаги аёлларда клиник-метаболик бузилишларни аниқлаш орқали беморлар ренал бузилишларини эрта ташхислаш самарадорлигини ошириш, эрта ногиронликни олдини олиш, турмуш тарзи ва ҳаёт сифатини ошиши имконини яратиб беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Соғлом ва метаболик асоратланган семизликка чалинган туғруқ ёшидаги ўзбек миллатига мансуб аёлларда буйраклар функционал ҳолатини ёмонлашиши, ва/балки сурункали буйрак етишмовчилиги ривожланишини олдини олиш мақсадида ушбу категориядаги аёлларда ҳисобланган коптокчалар филтрацияси тезлиги, қон зардобидаги уромодулин, цистатин С ва пешобда микроальбуминурия аниқланди. Бу эрта ногиронликни олдини олишга қаратилган чора-тадбирларда текширув усулларига бўлган талабни камайишига олиб келиши ҳисобига иқтисод қилишга эришилади. Хулоса: соғлом ва метаболик асоратланган семизликка чалинган туғруқ ёшидаги ўзбек миллатига мансуб аёлларда буйраклар функционал ҳолатини ёмонлашиши, ва\балки сурункали буйрак етишмовчилиги ривожланишини олдини олиш мақсадида ушбу категориядаги аёлларда ҳисобланган коптокчалар филтрацияси тезлиги, қон зардобидаги уромодулин миқдорини, Цистатин C ва микроалбуминурияни аниқлаш уларда буйраклар дисфункциясини эрта босқичларда ташхислаш, касалликни авжланишини, асоратланишини олдини олиш ҳамда касалликни ташхислаш учун кетадиган ҳаражатларни камайтириш орқали иқтисодий самара беради.
тўртинчи илмий янгилик: метаболик асоратланган семизлик аниқланган ўзбек миллатига мансуб фертил ёшдаги аёлларда клиник-метаболик ва гормонал бузилишларни авж олиб бориши ҳамда ренал дисфункция ривожланишида LEP гени G2548A, PPARGC1A гени Gly482Ser ҳамда LEPR гени Arg223Gln полиморфизмларининг мос равишда G аллели ва GG генотипи, Ser аллели ва SerSer генотипи ҳамда Arg аллели ва ArgArg генотиплари агрессив таъсир кўрсатиши аниқланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Республика ихтисослаштирилган нефрология ва буйрак трансплантaцияси илмий-амалий тиббиёт марказида (01.02.2024-йилдаги 33-сонли буйруқ) ва Фарғона вилоят кўп тармоқли тиббиёт марказида (01.02.2024-йилдаги 18-сонли буйруқ) амалиётига татбиқ этилди. Унда ушбу генларнинг энг аҳамиятлиси сифатида LEP гени полифморфизмларини ўрганиш усули тавсия қилинди. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: семизлик фенотипларини ташхислашни такомиллаштириш, LEP гени полиморфизмининг агрессив ва протектив генотипларини мониторинги уларда буйраклар дисфункциясини эрта ташхислаш самарадорлигини ошириш, эрта ногиронликни олдини олиш, турмуш тарзи ва ҳаёт сифатини ошиши имконини яратиб беради. Бу ҳолат илмий ишнинг ижтимоий аҳамиятини таъминлайди. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: семизликнинг турли фенотиплари ташхисланган туғруқ ёшидаги ўзбек миллатига мансуб аёлларда генлар полиморфизмларига боғлиқ нефропатияни эрта ташхислашнинг самараси аниқланиб, унинг иқтисодий коэффициенти 24,8 га тенг бўлди. Бу соҳада меҳнатга лаёқатсизлик, эрта ногиронликни олдини олишга қаратилган чора-тадбирларда текширув усулларига бўлган талабни камайишига олиб келиши ҳисобига иқтисод қилишга эришилди. Хулоса: олинган натижаларга кўра, семизликнинг метаболик асоратланган фенотиплари аниқланган ўзбек аёлларда клиник-метаболик бузилишлар авж олиб бориши, ренал дисфункция ривожланишида LEP гени G2548A полиморфизмининг G аллели ва GG генотипини агрессив хусусиятга эгалиги аниқланди; шу билан бирга, ушбу категориядаги аёлларда метаболик соғлом семизлик шаклланишида LEP гени G2548A полиморфизмининг А аллели ва АА генотипи протектив таъсир кўрсатиши исботланди. Бу кўрсаткичларни аниқлаш уларда буйраклар дисфункциясини эрта босқичларда ташхислаш, касалликни авжланишини, асоратланишини олдини олиш ҳамда уни ташхислаш учун кетадиган ҳаражатларни камайтириш орқали иқтисодий самара берди.
бешинчи илмий янгилик: ўзбек миллатига мансуб фертил ёшдаги аёлларда метаболик соғлом семизлик шаклланишида LEP гени G2548A, PPARGC1A гени Gly482Ser ҳамда LEPR гени Arg223Gln полиморфизмларининг мос равишда А аллели ва АА генотипи, Gly аллели ва GlyGly генотипи ҳамда Gln аллели ва GlnGln генотиплари протектив хусусиятга эгалиги исботланган. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиш: “Соғлом ва метаболик синдромли семизликларда буйраклар функционал ҳолати ва тубулоинтерстициал ўзгаришларни генетик мойиллик жиҳатлари” мавзусидаги диссертaция тадқиқоти мавзусидаги илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига Тошкент тиббиёт академиясининг 2024-йил 1-февралдаги № 09-13132-сонли хати юборилган. Илмий янгиликнинг моҳияти қуйидагилардан иборат: семизликнинг метаболик асоратланган фенотипидаги ўзбек миллатига мансуб фертил ёшдаги аёлларда клиник-метаболик ва гормонал бузилишларни авж олиб бориши ҳамда ренал дисфункция ривожланишида PPARGC1A генининг таъсир хусусиятлари очиб берилди. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Республика ихтисослаштирилган нефрология ва буйрак трансплантaцияси илмий-амалий тиббиёт марказида (01.02.2024-йилдаги 33-сонли буйруқ) ва Фарғона вилоят кўп тармоқли тиббиёт марказида (01.02.2024-йилдаги 18-сонли буйруқ) амалиётига татбиқ этилди. Унда ушбу генларнинг энг аҳамиятлиси сифатида LEP гени полифморфизмларини ўрганиш усули тадбиқ этилди. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: семизлик фенотипларини ташхислашни такомиллаштириш, PPARGC1A гени полиморфизмининг агрессив ва протектив генотипларини мониторинги уларда буйраклар дисфункциясини эрта ташхислаш самарадорлигини ошириш, эрта ногиронликни олдини олиш, турмуш тарзи ва ҳаёт сифатини ошиши имконини яратиб беради. Бу ҳолат илмий ишнинг ижтимоий аҳамиятини таъминлайди. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Соғлом ва метаболик асоратланган семизликка чалинган туғруқ ёшидаги ўзбек миллатига мансуб аёлларда генлар полиморфизмларига боғлиқ нефропатияни эрта ташхислашнинг самараси аниқланиб, унинг иқтисодий коэффициенти 24,2 га тенг бўлди. Бу соҳада меҳнатга лаёқатсизлик, эрта ногиронликни олдини олишга қаратилган чора-тадбирларда текширув усулларига бўлган талабни камайишига олиб келиши ҳисобига иқтисод қилишга эришилди. Хулоса: олинган натижаларга кўра, метаболик асоратланган семизлик аниқланган ўзбек миллатига мансуб фертил ёшдаги аёлларда клиник-метаболик ва гормонал бузилишлар авж олиб бориши, ренал дисфункция ривожланишида PPARGC1A гени Gly482Ser полиморфизмининг Ser аллели ва SerSer генотипини агрессив хусусиятга эгалиги аниқланди; шу билан бирга, ушбу категориядаги аёлларда метаболик соғлом семизлик шаклланишида PPARGC1A гени Gly482Ser полиморфизмининг мос равишда Gly аллели ва GlyGly генотипи протектив таъсир кўрсатиши исботланди. Бу кўрсаткичларни аниқлаш уларда буйраклар дисфункциясини эрта босқичларда ташхислаш, касалликни авжланишини, асоратланишини олдини олиш ҳамда уни ташхислаш учун кетадиган ҳаражатларни камайтириш орқали иқтисодий самара берди. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиш: “Соғлом ва метаболик синдромли семизликларда буйраклар функционал ҳолати ва тубулоинтерстициал ўзгаришларни генетик мойиллик жиҳатлари” мавзусидаги диссертaция тадқиқоти мавзусидаги илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига Тошкент тиббиёт академиясининг 2024-йил 1-февралдаги № 09-13132-сонли хати юборилган.
