Халилов Илхом Маматқуловичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Экзотоксин ҳосил қилувчи Bacillus thuringiensis бактерияларининг инсектицид хусусиятлари, молекуляр-генетик характеристикаси ва уларни ўсимликшуносликда қўлланилиши», 03.00.12 – Биотехнология (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.3.DSc/В60.
Илмий маслаҳатчи: Шокиров Зоир Соатович, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Микробиология институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Микробиология институти, DSc.02/30.12.2019.В.38.01.
Расмий оппонентлар: Хўжамшукуров Нортожи Абдуҳолиқович, биология фанлари доктори, профессор; Бўриев Сулаймон Бўриевич, биология фанлари доктори, профессор; Анарбаев Азимжон Раимқулович, қишлоқ хўжалик фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: δ-эндотоксин ва β-экзотоксин синтезловчи B.thuringiensis бактерия штаммларини ажратиб олиш, уларнинг айрим молекуляр генетик характеристикаси ва биоактив хусусиятларини аниқлаш асосида янги инсектицид препаратларини ишлаб чиқишдан иборат.  
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Ўзбекистоннинг турли экологик мухитларидаги зарарли ҳашаротлардан ажратилган Bacillus thuringiensis бактериясининг маҳаллий Bt1, Bt18фо, Bt26, Bt31, Bt84, Bt91, Bt93 ва Bt94 фаол энтомопатоген штаммлари тангачақанотли ва қаттиққанотли зарарли ҳашаротлар туркумига таъсир қилиши аниқланган ҳамда уларнинг 16S рРНК қисман гени асосида таксономик ҳолати молекуляр-генетик усуллари ёрдамида идентификацияланган;
Bacillus thuringiensis бактериясининг баъзи штаммлари иссиққа чидамли β-экзотоксин синтезлаши юпқа қаватли хроматографияда асосида турли озиқа муҳитларида ўстирилганда турли хил инсектицид фаолликни намоён қилиши аниқланган;
B. thuringiensis штаммларининг NaCl нинг 1000 мМ ли концентрациясига чидамли эканлиги ҳамда турли озиқа муҳитларида ўстирилганда ҳар хил миқдорда гиббериллин синтез қилиши аниқланган;
энтомопатоген B.thuringiensis штаммларининг плазмид ДНК си тахлил натижасида мегаплазмидалар ва кичик молекуляр массали плазмидалар борлиги аниқланган;
илк бор B.thuringiensis бактериясининг баъзи штаммлари геном таркибида бир нечтагача cry-генлар сақлаши ва Bt1-cry1Ac, Bt18fo-cry1Ab, Bt26-cry1Aa, Bt31-cry2, Bt84-cry1Ac, Bt91-cry9U,  Bt93-cry9U ва Bt94-cry1Ab генларнинг қисман ДНК кетма-кетлиги сиквенсланган;
B.thuringiensis штаммлари умумий геномидаги cry2 гени тўлиқ сиквенсланган, NCBI маълумотлар базасидаги бошқа cry2 генларнинг ДНК кетма-кетлиги билан фарқланиши ва инсектицид фаолликни белгиловчи оқсил структураси аниқланган;
илк бор B.thuringiensis 94 штамми асосида “Ekobak” суюқ биоинсектицид препаратини ишлаб чиқиш бўйича регламенти яратилган ҳамда кўсак қурти ва тенгсиз ипак қуртига қарши қишлоқ ҳўжалиги ва ўрмон ҳўжалигида қўлланилши асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Юқори инсектицид фаолликка эга энтомопатоген бактериялар асосида ўсимликшуносликда зараркунанда ҳашаротларга қарши биоинсектицид препарат олиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
тенгсиз ипак қурти (LYMANTRIA DISPAR) ва кўсак қуртига (HELICOVERPA ARMIGERA) қарши инсектицид фаолликка эга Bacillus thuringiensis 94 штамми учун  Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлиги томонидан ихтиро патенти  олинган (№IAP 06806, 2022 й). Натижада, фаол инсектицид фаолликга эга “Ekobak” биопрепарати яратиш имконини берган;
B. thuringiensis маҳаллий штаммлари асосида яратилган ғўза ўсимлигининг кўсак қуртига қарши "Ekobak" биоинсектицид препарати Фарғона вилояти Риштон тумани “Мақсуд Одилжонов” фермер хўжалигида 2,0 гектар ғўза майдонларида жорий этилган  (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2019 йил 25 ноябрдаги  02/032-3857-сонли маълумотномаси). Натижада, ғўза ўсимлигининг зараркунадаси кўсак қуртини ўртача ҳисобда 85% га камайтириш имконини берган;
"Ekobak" биоинсектицид препарати Қашқадарё вилояти Нишон тумани “Нишон ғаллакори” ва “Абдулла бобо” фермер хўжалиги ғўза майдонларида жорий этилган  (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2019 йил 25 ноябрдаги  02/032-3857-сонли маълумотномаси). Натижада,  кўсак қуртига қарши 2,5-3,0 л/га меъёрида қўлланилганда 87,4-88,2% инсектицид фаоллигини намоён қилиши ҳамда фаоллиги кимёвий инсектицидлардан қолишмаслиги, энтомофаг  олтинкўз ва хон қизи популяциясига салбий таъсир кўрсатмаслик имконини берган;
биологик организмлардан ажратиб олинган энтомопатоген фаол маҳаллий штаммлаp 16S rPHK нуклеотид кетма-кетлиги аниқланиб National Center for Biotechology Information (NCBI) маълумотлар базасида 8 та штамм Bacillus thuringiensis 91 (Bt UZ1-MN244691), B.thuringiensis 94 (Bt 18 фо-MN244692.1) ҳамда   Bt UZ26-MN244693.1, Bt UZ31-MN244694.1, Bt UZ84-MN244695.1, Bt UZ91-MN244696.1, Bt UZ93-MN244697.1, Bt UZ94- MN244698.1 рақамлар остида рўйхатдан ўтказилган (Ўзбекиcтон Pеcпубликаcи Фанлаp академияcининг 2023 йил 4 декабрдаги 4/1255-2692-сонли маълумотномаcи). Натижада, ушбу штамларнинг нуклеотидлар кетма-кетликлари маълумотларини дунёнинг турли минтақаларида учрайдиган штаммлар билан таққослаш имконини берган;
B. thuringiensis бактериясининг cry-генларини қисман нуклеотид кетма-кетлиги секвинсланган ҳамда National Center for Biotechology Information (NCBI) маълумотлар базасида Bt Uz18fo cry1Ab-ON086950, Bt Uz26 cry1Aa-ON086951, Bt Uz84 cry1Ac-ON086952, Bt Uz1 cry1Ac-OM293739 ва Bt Uz94 cry1Ab- OM339444 рақам билан рўйхатга олинган (Ўзбекиcтон Pеcпубликаcи Фанлаp академияcининг 2023 йил 4 декабрдаги 4/1255-2692-сонли маълумотномаcи).  Натижада, ушбу штаммлардан ва уларнинг cry-генларининг нуклеотидлар кетма-кетлигидан глобал миқёсда фойдаланиш имконини берган;
Bacillus thuringiensis Bt83, Bt1fo, Bt26, Bt91 va Bt94 штаммларидан ПЗ-202102234-рақамли “Ўсимликларнинг ўсишини ва биоўғитларни фаоллаштирувчи зарарсиз бактериал инсектицидлар ишлаб чиқариш биотехнологиясини яратиш” амалий лойиҳасида туз стресси шароитида  буғдой ва ғўза ўсимликларининг ўсиши ва ривожланишини лаборатория ва дала-синов тажрибаларида фойдаланилган (Ўзбекиcтон Pеcпубликаcи Фанлаp академияcининг 2023 йил 7 декабрдаги  4/1255-2733-сонли маълумотномаcи). Натижада, назорат вариатларига нисбатан 15-20%  рағбатлантириши ҳамда кўсак қуртига қарши 56,3% дан 96% гача инсектицид фаоллигини намоён этиш имконини берган.