Норбаева Шукуржон Хайитбаевнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Хоразм шевалари лексикасининг ономасиологик тадқиқи”, 10.00.01 – Ўзбек тили. (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.3.DSc/Fil457.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Урганч давлат университети.
Илмий маслаҳатчи: Дўсимов Зариббой, филология фанлари доктори, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёт ва фолклори институти, DSc.02/30.12.2019.Fil.46.03.
Расмий оппонентлар: Ҳакимова Мухайё Каримовна, филология фанлари доктори, доцент; Аширбоев Самихон, филология фанлари доктори, профессор; Сапарниязова Муяссар, филология фанлари доктори (DSc), доцент
Етакчи ташкилот: Қорақалпоқ давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Хоразм шевалари лексикасининг ономасиологик тадқиқини амалга ошириш, шунингдек,  бу жараёнда содир бўладиган обект ва субект муносабатининг воқеланиш механизмларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Хоразм шевалари лексикасининг асрлар давомида турли тамаддунлар тўқнашуви натижасида шаклланган бирликларни қамраб олувчи тарихий-генетик ҳамда халқимизнинг  ўзига хос тафаккур тарзини акс эттирувчи луғат қатламининг когнитив-семантик хусусиятлари кüб//кüп, саğȉр, бöрк, қайтақȉ, гüппȉ, супра-саноч, ȉдȉш, соппаш, сäрпош, падаш, рäнт, рäшпȉл, хапавäнт, пота каби туркий асосли ҳамда ўзлашма сўзлар мисолида очиб берилган;
шевага хос сўзларнинг таркибий реконструксияси гӧзäл силкмä, кäҳуда, паравиз сингари диалектал бирликлар, шунингдек, уларнинг ономасиологик тамойиллар тараққиётини ўзида акс эттира оладиган пешкил, исвäнт, жуваз каби субстрат қатлам таркибли сўзлар воситасида  далилланган;
диалектал сўзларнинг вужудга келишида лугʻат бирликлари ижодкорлигини акс эттирувчи деривацион жараёнлар, шунингдек, тилимиздаги сўзларнинг маъновий тараққиётида муҳим ҳисобланган трансонимизация ҳодисаси ҳамда диалекал лугʻат фондида  функсионал ўзгариш содир бўлиши чолğақ//чулğав, тȉмақ, чархат, гäзäнча, ақкäрт, тавадан, кäйкäндаз, арромал, дäсвäрдä, зäбäрдä, дäскä, пȉшкä, сархȉм лексемалари мисолида аниқланган;
Хоразм шевалари лексикасининг моддий асосга, функсионал хусусиятга, аналогия ва белгиларни нисбатлашга кўра танлаш сингари аталиш тамойиллари ҳамда ушбу тамойилларни юзага келтирувчи омиллар дарайȉ, пахта, йипак, гударȉ, дагди, башбав//башорав, чишвäнт, лäчäк, пайжама, жорап, шалавар, далдарğа, пешман, харазман, сäнсäнȉ, шакаса, занана этик, араби, шеразȉ каби сўзларнинг изоҳлари орқали асосланган;
диалектал лугʻат фонди шаклланишида, хусусан, уларнинг мотивларини белгилашда субектнинг руҳий-психологик ҳолатидан кўра унинг оламни идрок қилишидаги ўзига хос жиҳатларини  акс эттирувчи лингвокултурологик савияси халқ тарихи ва тилнинг тадрижий ривожида муҳим омил ҳисобланиши чӧгирмä, сäнсäнȉ, шо:зин, тӧшäк тахта, балтȉрлȉқ, бадрав  сингари сўзлар мисолида исботланган.    
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Хоразм шевалари лексикасининг ономасиологик тадқиқини такомиллаштириш асосида:
воҳа лексикасига оид сўзларнинг тарихий-этимологик таҳлилини амалга ошириш ва уларни лугʻавий қатламларга ажратиш, обект сифатида танланган сўзларни ўзбек тили тарихий лексикасининг умумий тизими билан қиёслашда, шунингдек, антропосентрик парадигмада ономасиологик тамойиллар тушунчалари талқини масалалари; Хоразм шеваларига оид лексик бирликларнинг ҳозирги ўзбек адабий тилига муносабати, уларда рўй берадиган фонетик ўзгаришлар борасидаги фикрлар қорақалпоқ тилшунослигидаги худди шу тип ишлар учун назарий асос воҳа лексикасига оид сўзларнинг тарихий-этимологик таҳлилини амалга ошириш ва уларни лугʻавий қатламларга ажратиш, обект сифатида танланган сўзларни ўзбек тили тарихий лексикасининг умумий тизими билан қиёслашда, шунингдек, антропосентрик парадигмада ономасиологик тамойиллар тушунчалари талқини масалалари; Хоразм шеваларига оид лексик бирликларнинг ҳозирги ўзбек адабий тилига муносабати, уларда рўй берадиган фонетик ўзгаришлар борасидаги фикрлар қорақалпоқ тилшунослигидаги худди шу тип ишлар учун назарий асос бўла олиши ҳақидаги фикрлардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида 2017-2020-йилларда амалга оширилган ФА-Ф1-Г003 “Ҳозирги қорақалпоқ тилида функсионал сўз ясалиши” мавзусидаги фундаментал лойиҳасини амалга ошириш жараёнида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпогʻистон бўлимининг 2023-йил 11-апрелдаги 177/1-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳанинг илмий-назарий, илмий-амалий аҳамияти янада ортган;
Хоразм шевалари лексикасининг асрлар давомида турли тамаддунлар тўқнашуви натижасида шаклланган бирликларни қамраб олувчи тарихий-генетик ҳамда халқимизнинг  ўзига хос тафаккур тарзини акс эттирувчи лугʻат қатламининг когнитив-семантик хусусиятларига оид хулосалардан Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институтида 2018-2019-йилларда бажарилган ПЗ-2017-1024335-рақамли “Ўзбек шеваларининг лингвокултурологик тадқиқи” мавзусидаги Ёш олимлар амалий лойиҳаси доирасида “Ўзбек шеваларининг лингвомаданий тадқиқи” монографиясининг “Ўзбек шеваларини ўрганишга лингвомаданий ёндашув” (19-31) параграфида Хоразм  шеваларига хос масси (маҳси) диалектизми таҳлилидан; “Оламнинг диалектал манзараси” (38-50) параграфида миллий реалия ва лакуналар: далдарға, кориз, ясқа, ка:л кабиларни тавсифлаш ва изоҳини ёзишда диссертациянинг “Хоразм шевалари лексикасининг аталиш тамойиллари” бобида келтирилган материаллардан фойдаланилган (ЎзР Фанлар академиясининг 2024-йил 29-февралдаги 3/1255-483-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳадаги миллий реалиялар ва лакуналар ҳақидаги назарий фикрларнинг иллюстратив мисоллар билан далилланиш даражаси ортган.
диалектал сўзларнинг вужудга келишида лугʻат бирликлари ижодкорлигини акс эттирувчи деривацион жараёнлар, шунингдек, тилимиздаги сўзларнинг маъновий тараққиётида муҳим ҳисобланган трансонимизация ҳодисаси ҳамда диалекал лугʻат фондида  функсионал ўзгариш содир бўлишига оид илмий-назарий хулосалар ва уларни далилловчи материаллардан Хоразм Маъмун академиясида 2017-йилда Вазирлар Маҳкамасининг 2017-йил 17-мартдаги 49-баёни асосида хўжалик шартномаси асосида амалга оширилган “Огаҳий томонидан форс тилидан ўзбек тилига таржима қилинган “Ахлоқи муҳсинийн” асарини табдил қилиш, нашрга тайёрлаш ва чоп этиш” грант лойиҳасида фойдаланилган (ЎзР Фанлар академиясининг 2024-йил 29-февралдаги 3/1255-483-сон маълумотномаси). Натижада луғавий бирликларнинг маънолари бойиган, изоҳлари мукаммаллашган;
шевага хос сўзларнинг таркибий реконструксияси ва уларнинг ономасиологик тамойиллар тараққиётини ўзида акс эттира оладиган субстрат қатлам таркибига оид хулоса ва таклифлардан  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019-йил 20-мартдаги “Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий таваллудининг 210 йиллигини нишонлаш ҳамда Хива шаҳрида Огаҳий ижод мактабини ташкил этиш тўғрисида”ги 238-сонли қарори 3-бандига мувофиқ амалга оширилган Огаҳий “Асарлар” силсиласининг 6-, 8-, 9-жилдларини нашрга тайёрлаш ва чоп этишда фойдаланилган (ЎзР ФА Хоразм Маъмун академиясининг 2024-йил 10-январдаги 133/2-сон маълумотномаси). Натижада миллий тилимизнинг асоси ҳисобланган, адабий тилнинг бойиш манбаси бўлган Хоразм шеваларига хос сўзлардан “қимматли материал” сифатида фойдаланиш имконини яратган;
Хоразм шевалари лексикасининг тарихий-генетик ва когнитив-семантик таҳлили орқали уларнинг тилшуносликдаги ўрни очиб берилганлиги ҳақидаги маълумотлардан Хоразм вилояти телерадиокомпанияси томонидан 2022-2023-йилларда эфирга узатилган “Ассалом Хоразм”  “Тилимизни ўрганамиз”, “Адабий муҳит”, “Қадрият”, “Маънавият сабоқлари” каби эшиттириш ва теледастурларда фойдаланилпфт (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси Хоразм вилояти телерадиокомпаниясининг 2023-йил 22-декабрдаги 853-сон маълумотномаси). Натижада миллий тилимизнинг жонли шакли бўлган шеваларнинг адабий тилимиз шаклланишидаги ўрни, унинг миллат маънавиятини сақлаш ва ривожлантиришдаги аҳамияти кенг оммага етиб бориши осонлашиб, халқимизнинг кўплаб илмий маълумотлардан баҳраманд бўлишига эришилди ҳамда  Хоразм шеваларига хос сўзлар, ибораларнинг инсон тафаккур тарзига қай даражада таъсир этиши мисоллар асосида изоҳлаб берилган.