Зарипов Рафиқжон Эргашбой ўғлининг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбекистонда давлат тили менежменти: социалингвистик аспекти ва ҳуқуқий-меъёрий асослар”, 10.00.11 – Тил назарияси. Амалий ва компютер лингвистикаси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.DSc/Fil603.
Илмий раҳбар: Менглиев Бахтиёр Ражабович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Ҳакимов Мухаммад Хўжахонович, филология фанлари доктори, профессор; Шахобитдинова Шоҳида Ҳошимовна, филология фанлари доктори, профессор; Ибраҳимов Элчин, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади Ўзбекистондаги давлат тили менежментини тил ва жамият муштараклиги тамойиллари асосида ёритиш, ҳуқуқий-меъёрий асосларини далиллаш ва давлат тили менежментини самарали йўлга қўйишда эътибор қаратилиши зарур бўлган социалингвистик омиллар, тил бошқарувининг норматив асосларини жаҳон тажрибаси асосида белгилашдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Ўзбекистон Республикаси давлат тили менежменти лингвистик, ҳуқуқий меъёрларининг назарий-методологик асослари, амалий манбалари белгиланиб, уларнинг давлат тили менежментидаги аҳамиятини белгилаш ва давлат тилининг ижтимоийлашув жараёнларини тартибга солишда қонун ҳужжатларининг роли, ижтимоий ўзгаришларнинг тил менежментига таъсири, давлат тили менежментининг лингвистик меъёрлари таълими ҳолати аниқланган;
Ўзбекистон тил менежментида мамлакатдаги тиллар мақомини белгилаш, тил корпуси менежменти ва тил маркетологиясини йўлга қўйишнинг илмий, технологик, маркетологик, рағбатлантирувчи ва ижтимоий хизматларга асосланган тамойиллари далилланган;
давлат тили менежменти муайян давлат, ҳукумат ёки ҳукумат раҳбарларининг мамлакат ҳудудида давлат тилини жорий этиш, тартибга солиш, ривожлантиришга қаратилган мақсадли чора-тадбирлари йиғиндиси ҳисобланиши, ушбу жараён ўлкада яшовчи бошқа миллатлар тилларига ҳурматни сақлаган ҳолда давлат тилини тарғиб қилишга қаратилган фаолият эканлиги далилланган;
тил бошқаруви оила, ташкилот ва муассасалар, соҳалар, давлат, халқаро даражаларда бўлиши асосланган, тил бошқаруви босқичлари сифатида қуйи, ўрта ва юқори босқичлар ажратилиб, тил менежментининг юқори босқичида давлат миқёсидаги тил бошқаруви эътиборга олиниши, ўрта босқичда давлат ва халқ ўртасида тил масалалари юзасидан кўприк бўлувчи ваколатли муассасаларнинг тил бошқарувидаги фаолияти назарда тутилиши, қуйи бошқарувда эса жамиятдаги тил фойдаланувчиларининг тил бошқарувидаги ўрни ҳисобга олиниши асосланиб, тил менежментининг меъёрлари эса тил бошқарувини олиб бораётган ҳукумат, муассаса, гуруҳ томонидан қабул қилинадиган қарорларда ифодаланиши очиб берилган;
тил менежментида тиллар мақоми мамлакатдаги миллий кўп тиллилик билан боғлиқ ҳолда тилнинг функсиясига қараб белгиланиши асосланиб, тил менежментида тилларнинг расмий, вилоят, кенгроқ мулоқот, халқаро, гуруҳ, таълим, мактаб предмети, адабий, диний, ОАВ, фаолият-иш, интернет тили белгили функсиялари ажратилган ва уларнинг тил менежментидаги мақомини белгилаш тамойиллари аниқланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбекистонда давлат тили менежменти: социалингвистик аспекти ва ҳуқуқий-меъёрий асослари тадқиқи юзасидан эришилган илмий натижалар асосида:
Ўзбекистон давлат тили менежменти лингвистик, ҳуқуқий меъёрларининг назарий методологик асослари, амалий манбаларининг давлат тили менежментидаги аҳамияти, Ўзбекистон тил менежментида мамлакатдаги тиллар мақомини белгилаш, тил корпуси менежменти ва тил маркетологиясини йўлга қўйиш тамойиллари, тил бошқаруви даражалари, босқичлари, тил менежменти меъёрлари, тил менежментида тиллар мақоми масалаларига оид хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги Ахборот-коммуникация технологиялари ва алоқа ҳарбий институтининг 2020–2022-йилларда бажарилган “Эрудит” шифрли ёпиқ фундаментал лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлигининг 2023-йил 8-августдаги 10/1550-сон маълумотномаси). Натижада диссертацияда келтирилган илмий-амалий тавсия ва хулосалар фундаментал лойиҳа доирасида тайёрланган дастур, луғат, қўлланма ва ишланмаларни бойитган;
давлат тили мақоми, тил менежментида мамлакат лингвистик муҳитида мавжуд тилларнинг мақоми, тил менежментининг назарий ва экспериментал илмий тадқиқи, тиллар мақомининг илмий тадқиқи, тил менежментида терминларни тартибга солиш мезонлари, тил менежментида номенклатура, жой номлари ва нейминг, тил менежментида терминология қўмиталари ва агентликларининг роли, терминология қўмиталари ва агентликларининг терминология, номенклатура, жой номлари ва нейминг тизимини тартибга солишдаги аҳамияти таҳлили натижа ва хулосаларидан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида давлат илмий-техник дастурлари доирасида 2019–2022-йилларда бажарилган А-ОТ-2019-10 “Ўзбек тилида нейминг: меъёрий-ҳуқуқий асосларини яратиш” мавзусидаги амалий грант лойиҳасида фойдаланилди (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 13-июндаги 01/10-1177-сон маълумотномаси). Натижада юқорида келтирилган масалалар юзасидаги асосли хулосалар амалий грант лойиҳани мукаммаллаштирган;
“Давлат тили ҳақида”ги Қонунда лингвистик жиҳатдан ўзбек тилининг фонетикаси, орфоепияси, орфографияси, морфемикаси, морфологияси, синтаксиси, лексикологияси меъёрларини акс эттирган нормалар кўрсатилиши лозимлиги ва улар турли бошқа манбаларда берилишига оид хулосалар ва бу борада тадқиқотда тавсия этилган манбалардан; Ўзбекистонда давлат тили менежменти ҳуқуқий меъёрларининг назарий-методологик асослари мамлакатимизда қабул қилинган 20 дан ортиқ меъёрий ҳужжатлар билан белгиланиши юзасидаги таклифлар ва диссертацияда келтирилган норматив материаллардан; Ўзбекистонда давлат тили менежментининг амалий манбалари сифатида турли лексикографик, таълимий, ўқув-услубий, илмий-бадиий, жонли сўзлашув тили материаллари, услубий хосланган матнлар, ахборот манбалари предметлари, электрон манбалар, корпус материаллари, диалектал луғатлар ва адабий тилда яратилган амалий аҳамият касб этувчи материаллар қаралиши мумкинлиги юзасидаги хулосалардан ва таклиф этилган манбалардан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида Давлат илмий-техник дастурлари доирасида 2021–2023-йилларда бажарилган ПЗ-2020042022 “Туркий тилларнинг лингводидактик электрон платформасини яратиш” мавзусидаги амалий грант лойиҳасида фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 13-июндаги 01/10-1178-сон маълумотномаси). Натижада диссертацияда тавсия этилган Ўзбекистонда давлат тили менежментининг лингвистик фундаментал материаллари, амалий манбалари сифатида қаралувчи турли лексикографик, таълимий, ўқув-услубий, илмий-бадиий, жонли сўзлашув тили материаллари, услубий хосланган матнлар, ахборот манбалари предметлари, электрон манбалар, корпус материаллари “Туркий тилларнинг лингводидактик электрон платформасини яратиш”да асос манбалар сифатида олинди ва платформанинг мукаммаллашишига хизмат қилган;
давлат тили менежментида мамлакат лисоний манзарасида мавжуд тилларнинг таълимига қаратилган эътибор, давлат тилининг лингвистик меъёрлари таълими, таълим тизимида ўқитиладиган хорижий тиллар, таълим тизимида ўқитиладиган хорижий тилларни қайси даврдан мактаб дастурига киритиш, мамлакатда таълим тиллари ҳолати ва бошқаруви, таълим жараёнида маҳаллий тиллардан фойдаланиш, уларни саралаш тамойиллари, тил менежментида мактаб тил сиёсатининг тутган ўрни юзасидан билдирилган хулоса ва таклифлардан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида Давлат илмий-техник дастурлари доирасида 2021–2023-йилларда бажарилган РЗ-202004165. “Умумий ўрта таълимнинг бошланғич синф ўқувчиларида оғзаки ва ёзма нутқий компетенсияларни ривожлантирувчи электрон платформа яратиш” мавзусидаги амалий грант лойиҳасида фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 13-июндаги 01/10-1179-сон маълумотномаси). Натижада юқорида қайд этилган мезонлар асосида электрон платформага жойлаштириладиган материаллар сараланди ва жойлаштирилди. Бу эса лойиҳанинг мукаммал ишга туширилишига хизмат қилган;
терминология, номенклатура, жой номлари тизимини шакллантиришда тил менежментининг амалий манбалари ҳисобланган мавжуд луғатлардан, хусусан, изоҳли луғат, имло луғатларидан фойдаланиш, терминология, номенклатура, жой номлари луғатларини шакллантириш мезонлари, уларнинг онлайн, офлайн электрон кўринишини жорий этиш масалаларига оид хулосалардан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида Давлат илмий-техник дастурлари доирасида 2022–2023-йилларда бажарилган ИЛ-21091506 “Ўзбек исмларининг изоҳли имло луғати ва мобил иловасини яратиш” мавзусидаги инновацион ишланмалар дастурида фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 13-июндаги 01/10-1180-сон маълумотномаси). Натижада номенклатура, жой номлари луғатларини шакллантириш мезонлари, уларнинг онлайн, офлайн электрон кўринишини жорий этиш, хусусан, тил менежментининг амалий манбалари ҳисобланган изоҳли луғат, имло луғатларидан фойдаланиш тамойиллари асосида тавсия этилган қарашлар, мезонлар ва манбалар  инновацион ишланмалар дастурини мукаммаллаштирган;
хорижий мамлакатлар давлат тили менежментининг илмий-назарий манбалари, Ўзбекистондаги мустақиллик арафаси тил сиёсати ва амалиёти хусусиятлари, давлат тилидан фойдаланишнинг ҳолати, тиллараро муносабат ва уларнинг менежментига оид хулосалардан “Ўзбекистон тарихи” телеканалида эфирга узатилган “Аслида қандай”, “Мавзу” кўрсатувларининг ссенарийларини тайёрлашда манба сифатида фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканали” давлат муассасасининг 2023-йил 15-августдаги 06-28-1238-сон маълумотномаси). Натижада хорижий мамлакатлар давлат тили менежменти, Ўзбекистондаги мустақиллик арафаси ва истиқлол даври тил сиёсати ва амалиёти хусусиятлари ҳақидаги маълумотлар “Аслида қандай”, “Мавзу” кўрсатувлари ссенарийларининг такомиллашишига хизмат қилган.