Якубов Исламжон Ахмеджановичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Мустақиллик даври ўзбек романлари поэтикаси”, 10.00.02–Ўзбек адабиёти (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: 2017.2.DSc/Fil63.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат Ўзбек тили ва адабиёти университети.
Илмий маслаҳатчи: Йўлдошев Қозоқбой Бойбекович, педагогика фанлари доктори, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти, DSc.27.06.2017.Fil.46.01.
Расмий оппонентлар: Норматов Умарали, филология фанлари доктори, профессор; Болтабоев Ҳамидулла Убайдуллаевич, филология фанлари доктори, профессор; Пардаева Зулфия Жўраевна, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Андижон давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: мустақиллик даври ўзбек романларидаги поэтик янгиланишлар ва уларнинг юзага келишига таъсир этган омилларни жорий адабий жараён контексти ва жаҳон адабиёти аспектида яхлит назарий қараш ва тасаввурлар ҳосиласи сифатида ойдинлаштириш, поэтик ўзгаришларнинг тарихий-ҳаётий асосларини кўрсатиш, замонавий романчиликдаги ўрни, аҳамияти, жанр ички шакллари таркибида бадиий-эстетик ҳодисага айланиш жараёнлари ҳамда вазифаларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
мустақиллик даври ўзбек романлари поэтикасининг бадиий синкретизм, семантик-структур қатлам эсселашуви, жанр модификацияси, бадиийлик модуслари, эпик баён йўсинлари, образ яратиш жараёнларининг янгиланиш тамойиллари миллий анъаналар ва жаҳон романчилиги тажрибалари асосида илмий-эстетик жиҳатдан умумлаштирилган;
жанр тараққиётининг илгариги босқичлари билан мустақиллик даври романлари анъана ва новаторлик, поэтик тасвир йўсинлари жиҳатидан ўзаро қиёсланиб, макон ва замон концепцияси ифодасидаги янгиланишлар аниқланган;
анъанавий мотивларни қўллаш натижасида шайх-валийлар образини яратишда сезиларли ютуқларга эришилгани, роман структурасида эсселашув миқёслари ва поэтик ифода йўсинлари кенгайгани исботланган;
романларда жанр модификацияси содир бўлиб, бадиийлик модуслари янгиланиши натижасида жанрнинг янги шакллари юзага келгани аниқланган ва ҳар бир шаклнинг структурал-семантик хоссалари белгиланган;
миллий романчиликда гибрид асарлар юзага келиши, символик тасвирга эътибор ортиши воқелик тасвирида объектив реаллик билан кечинма уйғунлашувининг натижаси экани асослаб берилган;
поэтик ифодада дунёнинг илғор адиблари асарларида кузатилган ранг-баранг эпик баён йўсинлари миллий асосда ўзлаштирилиши янгича услуб ва усулларни қўллаш орқали турли нуқтаи назарларни муайян роман семантикаси ва композицион маркази теварагида яхлит уйғунлаштириш натижаси экани далилланган;
миллий романларда бадиий тасвир предмети янгиланаётгани жанр тараққиётининг илгариги босқичларида кузатилмаган композиция ва шаклдаги асарлар структурал-семантик табиатини тушуниб, ҳис қилувчи ўқувчилар шаклланиши эҳтиёжини юзага чиқаргани янги парадигма пайдо бўлишининг дастлабки белгилари экани асослаб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Мустақиллик даври ўзбек романлари поэтикаси муаммоларини тадқиқ этиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
ўзбек романлари структурасидаги анъанавий мотив ва тимсоллар ўрнини аниқлашга оид илмий-назарий хулосалардан Ўзбекистон Миллий университетида амалга оширилган 7Ф-7.4.9 рақамли “Ҳозирги ўзбек адабиётидаги бадиий-услубий оқимларнинг генезиси ва асосий тамойиллари” фундаментал лойиҳасида фойдаланилган (Фан ва технологияларни ривожлантириш қўмитасининг 2016 йил 7 июлдаги ФТК-0313/445-сон маълумотномаси). Натижада бадиий-услубий оқимлар генезиси ва асосий тамойиллари аниқланиб, ўтмиш ва замонавий тафаккур бир-бирига узвий туташтирилган;
жанр модификацияси, роман структурасидаги эсселашув жараёнлари ва модерн романда бадиийлик модуслари ҳақидаги хулосалардан Ўзбекистон Миллий университетида бажарилган ОТ–Ф8-151 рақамли “Адабиёт энциклопедияси” ва Бухоро давлат университетида бажарилган Ф-1-06 рақамли “Истиқлол даври ўзбек адабиётида Шарқу Ғарб адабий анъаналари синтези” фундаментал илмий-тадқиқот лойиҳаларида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 12 апрелдаги 89-03-1403-сон маълумотномаси). Натижада мустақиллик даври ўзбек романлари поэтикасининг тадрижий тараққиёти ва ҳозирги ривожи Шарқу Ғарб адабий анъаналарининг синтези негизида намоён бўлиши белгиланган;
мистик-фантастик роман, роман-миф ва мифопоэтика масалаларига оид назарий хулосаларга асосланиб, Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Madaniyat va ma’rifat” телеканалида кўплаб телелойиҳалар эфирга узатилган. Хусусан, докторлик диссертацияси натижаларидан “Мезон”, “Академик соат”, “Мактуб”, “Кўзойнак” кўрсатувларини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Madaniyat va ma’rifat” телеканали ДУКнинг 2018 йил 18 апрелдаги 02-06/230-сон маълумотномаси). Илмий-амалий хулосалар телелойиҳалар тайёрлаш ва уларни эфирга узатишда методологик асос бўлиб хизмат қилган;
диссертация илмий натижаларидан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Наср ижодий кенгашининг йиллик ва истиқболли режалари доирасида 2011–2014 йиллардаги ҳисобот йиғилишларида И.Якубов маърузалари шаклида фойдаланилган (Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг 2016 йил 27 июлдаги 01-03/429-маълумотномаси). Натижада ўзбек романларида тасвирланган инсон қисмати орқали жамият жорий ҳолатини англаш, ҳаёт ҳақиқати ва бадиий тўқима нисбатини белгилаш имкони юзага келган;
миллий романларда бадиий тасвир предмети янгиланаётгани жанр тараққиётининг илгариги босқичларида кузатилмаган композиция ва шаклдаги асарлар структурал-семантик табиатини тушуниб, ҳис қилувчи ўқувчилар шаклланиши бўйича асослаб берилган натижаларидан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Танқид ва адабиётшунослик ижодий кенгашининг 2013–2015 йиллардаги ҳисобот йиғилишларида И.Якубов маърузалари шаклида фойдаланилган (Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг 2016 йил 27 июлдаги 01-03/430-маълумотномаси). Шу асосда замонавий роман ўз эътиборини қаратиши лозим бўлган муаммолар аниқланган ва “оммавий маданият”ни тарғиб қилишга хизмат қилиши мумкин бўлган айрим асарлар асосли танқид қилинган;
тадқиқотнинг асосий илмий-назарий хулосаларидан АҚШнинг Атланта шаҳридаги Эмори университети Ўрта Шарқ ва Жанубий Осиё факультети Ислом Цивилизацияларини ўрганиш кафедрасида амалга оширилган “Ўрта Осиё мусулмон аёллари ижодида ўзлик” тадқиқотида фойдаланилган (Эмори университетининг 2018 йил 7 майдаги маълумотномаси). Натижада кейинги 25 йилдан ортиқ давр ўзбек романлари поэтикасининг тадрижий тараққиёт йўли ХХ аср миллий романчилиги анъаналари билан қиёсланган. Замонавий романлар семантик-структур қатламида намоён бўлаётган янгиланишлар ҳақидаги хулосаларга таяниб, Жамила Эргашева, Саломат Вафо, Зулфия Қуролбой қизи каби аёл романнавислар ижоди тадқиқ этилган;
роман структурасида кузатилган эсселашув ва ифода йўсинидаги янгиланишлар тўғрисидаги фикр-қарашлардан асосланган ўзбек ва озарбайжон романчилиги чоғиштирилган хулосалардан Озарбайжон Миллий Илмлар академияси Низомий номидаги Адабиёт институти Озарбайжон – Туркманистон – Ўзбекистон адабий алоқалари бўлимида бажарилган фундаментал тадқиқотда фойдаланилган (Адабиёт институтининг 2018 йил 3 майдаги маълумотномаси). Натижада жанр модификацияси, роман структурасида кузатилган эсселашув ва ифода йўсинидаги янгиланишлар тўғрисидаги фикр-қарашларга асосланиб, ўзбек ва озарбайжон романчилиги чоғиштирилган, Шарқ ва Ғарб адабиётида яратилаётган замонавий романлар типологияси ва адабий таъсир муаммолари ҳақида муҳим хулосаларга эга бўлинган.
