Sayt test rejimida ishlamoqda

Рахимов Шароф Амоновичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Парамагнит гранат ва ортоалюминат кристалларда нокрамерс нодир ер ионларининг магнитооптик ва оптик спектроскопияси”, 01.04.09-магнит ҳодисалар физикаси (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B.2024.1.DSc/FM174
Илмий маслаҳатчи: Валиев Уйгун Вахидович физика-математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Шароф Рашидов номидаги Самарқанд  давлат  университети, PhD.03/30.12.2019.FM.02.04
Расмий оппонентлар: Камил Мукимов, ЎзФА академиги, физика-математика фанлари доктори, профессор; Шарипов Мирзо Зокирович, физика-математика фанлари доктори, профессор; Эшчанов Баходир Худайберганович, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот номи: Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ортоалюминат ва гранатлар (алюминат ва галлатлар) нинг парамагнит бирикмалардаги НЙ-ионлари кристалл қамраб олишлари учун характерли бўлган Д2 ва CС қуйи симметрияли кристалл майдонларида (КМ) шаклланувчи, уларнинг энергетик спектрларидаги  ажралиш штарк ажралишининг нотривиал хусусиятлари билан аниқланувчи гранат ва ортоалюминат кристалларидаги Тб3+, Ҳо3+, Эу3+, Тм3+ нокрамерс НЙ-ионларининг магнит, оптик ва магнитооптик хусусиятларининг ўзига хос томонларини ўрганишга асосланган экспериментал ва назарий тадқиқотлар ўтказишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Биринчи маротаба Тб3+, Ҳо3+, Эу3+, Тм3+ нокрамерс НЙ-ионлари билан фаоллаштирилган гранат ва ортоалюминат кристалларида кузатиладиган магнитооптик эффектларнинг спектрал ва ҳароратга боғлиқликларида магнитофаол ионларнинг электрон ҳолатлари тўлқин функсияларида квантомеханик «аралашиш»ни ҳал қилувчи рол ўйнаши кўрсатиб берилди. Бу тасдиқ қуйида санаб ўтилган диссертация ишидаги оригинал экспериментал натижаларига асосланган:
олиб борилган симметрия таҳлили ва “аралашиш” эффектини ҳисобга олиш, тербий-галлийли ТбГаГ гранатдаги Тб3+ иони 7Ф6 ва 5Д4 штарк сатҳости мултиплетлари орасидаги 4ф→4ф оптик ўтишлари билан тербий-галлийли гранатда 7Ф6→5Д4 ютилиш полосасида чизиқларнинг  зееман ажралилишидаги аномал ҳолатни боғлаб кўриб чиқиш имконини берди. Бу 4ф→4ф оптик ўтишлар учун ажралишнинг майдон боғлиқликлари тербийли гранат-галлатда ҳам, тербийли ТбАГ гранат-алюминатда ҳам бўйлама магнит майдонида бўлгани каби худди шу мултиплетларнинг штарк сатҳостилари орасидаги яхши маълум бўлган кўпгина ютилиш чизиқларидаги зееман ажралиши майдон боғланишларидан фарқ қилади;
бир томондан ЛМСҚ ва МДД ларнинг спектрларини, иккинчи томондан ютилиш ва люминессенсия спектрларини солиштириш орқали ТбГГ да 7Ф6, 7Ф5 ва 5Д4 мултиплетларининг штарк сатҳости энергиялари ва тўлқин функсияларининг топилган симметриялари тербийли галлат-гранатдаги Тб3+ нодир ер иони энергетик спектрининг сонли ҳисоблаш натижалари билан ўз тасдиғини топди;
биринчи маротаба тулий-иттрийли Тм3+:ЯГ гранат-алюминатлардаги  нурланишли 4ф→4ф ўтишлар магнитооптикасида нокрамерс НЙ-ионлари ўйғотилган электрон ҳолатларининг ташқи магнит майдони билан “аралашиш” механизмининг етакчи рол ўйнаши кўрсатиб берилди;
 паст ҳароратларда 5С2→5И8 нурланишли ўтишларда кузатилган гранат-галлатдаги Ҳо3+ нокрамерс НЙ-ионларининг магнитооптик фаоллиги (МОФ) нинг сезиларлича катта қийматларининг 5С2 и 5И8   мултиплетлар энергетик спектрларидаги ўзига хос квазидублет (яъни “квазиайниган”) ҳолатларининг мавжудлиги билан боғлиқ эканлиги кўрсатиб берилди;
биринчи маротаба ТбАлО3 ромбик кристаллининг [110] ва “с”-[001] ўқлари бўйлаб ўлчанган ютилиш ва люминессенсия спектрлари ва  магнит сингдирувчанлигининг экспериментал катталикларини солиштириш орқали CС симметрияли КМ да нокрамерс  Тб3+ НЙ-ионининг асосий 7Ф6 ва 7ФЖ (Ж = 0,1,..,6), 5ДЖ (Ж = 3,4) қўзғалган мултиплетларининг штарк сатҳости тўлқин функсиялари аналитик тузилди;
8÷300К ҳарорат интервалида магнитофаол ТбАлО3 орторомбик кристаллининг [110] кристаллографик ўқи бўйича амалга оширилган оптик тадқиқотлар натижаларини солиштириш орқали ТбАлО3 ромбик кристаллнинг CС симметрияли КМ да уларнинг тўлқин функсиялари симметрияси ва Тб3+ НЙ-иони мултиплетлари асосий 7Ф6 ва 7ФЖ (Ж = 0,1,..,6) ларнинг қуйи сатҳостилари орасидаги штарк энергетик интерваллари аниқланди;
 биринчи маротаба 85300К  ҳарорат интервалида ТбАлО3 ромбик кристаллнинг [110] кристаллогафик йўналиши бўйича  ўлчанган В Верде доимийсининг ҳароратга боғлиқликлари ва   магнит сингдирувчанлиги орасидаги фарқлар кузатилди;
78К  ҳароратда ТбАлО3 НЙ-ортоалюминатининг 7Ф6 5Д4 4ф→4ф  ўтишида аниқланган ютилиш спектрининг (чизиқли қутбланган нурда) кучли анизотропияси оптик ўтишларда комбинацияланувчи Тб3+ иони мултипетларининг 7Ф6 асосий  ва 5Д4 қўзғатилган энг қуйи штарк сатҳостилари тўлқин функсиялари симметрияси характери ва CС симметрияли КМ да нокрамерс Тб3+ иони асосий ҳолатининг квазидублет характери билан боғлиқ эканлиги аниқланди. Тадқиқот давомида олинган 7Ф6 мултиплет спектридаги ташкил этувчилар ва уларнинг интенсивлик тақсимотлари CС симметрияли КМ назарияси доирасида амалга оширилган сонли ҳисоблашлар натижалари билан ўз тасдиғини топди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Диссертация ишини бажариш мобайнида ишлаб чиқилган оптик мусбат қайта алоқали фотоеластик қутбловчи модулятор, Д2 ва CС симметрияли КМ ларда нокрамерс НЙ-ионларининг электрон ҳолатлари тўлқин функсияларининг координатали алмаштиришларига тегишли бўлган натижаларига кўра:
дисертация ишида Тб3+, Ҳо3+, Эу3+, Тм3+ галлат ва ортоалюминат  гранатларидаги ички конфигурацион ўтишлардаги ютилиш спектрлари хусусиятлари бўйича олинган натижалар хорижий журналларда (Жоурнал оф Раре Эартҳс, Волуме 33, № 12, 2015, ИФ: 4.632; Адванcед Оптиcал Материалс, Волуме 9, № 24, 2021, ИФ: 9.599;Материалс Леттерс, Волуме 65, № 12, 2011, ИФ: 3.423; Жоурнал оф Раре Эартҳс, Волуме 33, № 12, 2015, ИФ: 4.632) Тм3+:ЯГдаги 1Д2®3Ф4 нурланишлар полосасида 78К ва 293К температураларда люминессенсия ва ЛМСҚ спектрлари бўйича олинган катталиклар асосида кузатиладиган оптик ўтишлар идентификациясини амалга ошириш, шунингдек  гранат-алюминат структурасидаги  Тм3+ НЙ-иони 3Ф4, 1Д2 ва 3Ҳ6  мултиплетларининг штарк сатҳости тўлқин функсиялари симметриялари тури ва энергиялари катталикларини аниқлаш имкониятларини берди, шунингдек кам мўдали оптик нуртолаларнинг қутбланиш хусусиятларини тадқиқ қилишда фойдаланилган;
дисертация ишида таркибида Тб3+ нокрамерс ионлари бўлган кристалларнинг магнитооптик хусусиятларини тадқиқ қилиш бўйича олинган натижалардан Россия фанлар академиясининг “Кристаллография ва фотоника” Федерал илмий-текшириш марказида кристалл муҳитларда магнитооптик эффектларни кузатиш ва пресизион ўлчашларни амалга оширишда қўлланиладиган методика ишлаб чиқилди (РФА ФНИС “Кристаллография ва фотоника” илмий марказининг 2023-йил 22-ноябр санасидаги № 9311/41-1180 рақамли далолатномаси). Натижада тадқиқ қилинаётган галлат ва алюминат гранатларининг магнитооптик хусусиятларини тадқиқ қилиш жараёнларини яхшилашга эришилган;
Дисертация ишида таркибида Тб3+, Ҳо3+, Эу3+, Тм3+ ионлари мавжуд бўлган галлат ва алюминатларнинг оптик ва магнитооптик хусусиятларини тадқиқ қилиш натижасида олинган натижалардан, масалан магнитоциркуляр анизотропия, магнит циркуляр дихроизмлардан Ухан университетида (Хитой Халқ Республикаси) олиб борилаётган НЙ-бирикмалари оптик ва магнитооптик хусусиятларининг физик механизмларини ривожлантириш бўйича олиб борилган тадқиқотларда фойдаланилди (Счоол оф Поwер анд Мечаниcал Энгинееринг Wуҳан Университй нинг 2023 йил 27 ноябрдаги далолатномаси). Олинган натижалар тадқиқ қилинган материаллар магнитооптик хусусиятларининг физик механизмини янада тўлдириш имконини берган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish