Муродов Ғайратнинг

фандоктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Тарихий романнинг муштараклик ва ўзига хосликлар уйғунлиги муаммолари”, 10.00.02–Ўзбек адабиёти (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.2.DSc/Fil61.

Диссертация бажарилган муассаса номи:  Бухоро давлат университети.

Илмий маслаҳатчи: Назаров Бахтиёр Аминович, филология фанлари доктори, академик.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти, DSc.27.06.2017.Fil.46.01.

Расмий оппонентлар: Каримов БаҳодирНурметович, филология фанлари доктори; Умуров Ҳотам Икромович, филология фанлари доктори, профессор; Тўраев Дамин, филология фанлари доктори, профессор.

Етакчи ташкилот: Жиззах давлат  педагогика институти.

Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: ХХ аср давомида шаклланиб, ривожланиш йўлига кирган ўзбек тарихий романчилигининг ривожланиш тамойилларини аниқлаш, янги романчилик мактаби бадиий-поэтик тараққиётининг «ички» (миллий адабиёт) ва «ташқи» (жаҳон адабиёти) алоқа-муносабатларини ойдинлаштиришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

миллий тарихий романнинг бадиий олами, адабий-бадиий манбалари, тараққиёт омиллари ва муштараклик ҳамда ўзига хос жиҳатлари, Марказий Осиё адабиётларида юзага келган аксарият тарихий романлар А.Қодирий бошлаб берган романчилик мактабига дахлдорлиги белгиланган;

биринчи ўзбек романлари (“Ўткан кунлар”, “Меҳробдан чаён”), шунингдек, “Кеча ва кундуз”, “Дохунда”, “Қуллар”, “Қутлуғ қон”  жаҳон адабиётида XIX асрда шаклланган анъанавий тарихий роман (“Вальтер Скотт романи”)га мансублиги аниқланган;

ҳар бир бадиий матн, шу жумладан, тарихий роман жаҳон (Шарқу Ғарб) адабиёти кўп асрлар давомида тўплаган бадиий-поэтик тажриба, ҳаракат, алоқа-боғланишлар маҳсули эканлиги ойдинлаштирилиб, фольклор жанрлари, айниқса, эпопея (эпос), Шарқ мумтоз адабиёти захираси, Ғарб (Европа) романчилиги ютуқларининг ўрганилаётган бадиий ҳудуддаги тарихий романларга таъсири белгиланган;

А.Қодирий,  С.Айний,  Ойбек,  М.Авезов каби романнависларнинг эпик ижодида  “монологик тафаккур”нинг устувор ўрни аниқланиб, ушбу бадиий-эстетик онг шаклининг Марказий Осиё адабиётларидаги етакчи мавқеи кўрсатилган;

А.Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз”, О.Ёқубовнинг “Улуғбек хазинаси”да “монологик ва полифоник тафаккур” уйғунлиги, бу ҳодисанинг ўзига хос жиҳатлари, ўзбек тарихий романчилигида Ғарб эпик адабиётларида кенг тарқалган фрейдизм (психоанализ), “онг оқими” сингари бадиий усулларнинг инъикоси, уларнинг миллий бадиий замин, ҳудуд қонуниятлари, мезонлари билан уйғунлашуви кўрсатилган;

“Навоий”, “Абай йўли”, “Улуғбек хазинаси”, “Юлдузли тунлар”, “Авлодлар довони”  йирик эпик асарлари тадқиқи  жараёнида тарихий-биографик романнинг ўзига хос жиҳатлари, унинг анъанавий тарихий романдан фарқли ҳамда муштараклик жиҳатлари қайд этилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Тарихий роман бадиий оламида мужассамлашган муштараклик ва ўзига хосликлар уйғунлиги, ўзбек тарихий романининг вужудга келишига сабаб бўлган маданий-маърифий омиллар, мазкур жанр тури бадиий тараққиётининг асосий тамойиллари, ўзбек замонавий адабиётида тарихий романнинг вужудга келиши, унинг анъанавий тарихий роман ва тарихий-биографик роман каби шаклларига хос хусусиятлар, уларнинг бадиий-поэтик аломатлари, муайян бадиий матнлар таҳлили бўйича олинган натижалар асосида:

Бухоро давлат университетида бажарилган ОТ-Ф3-090 рақамли “Жадид адабиёти – жаҳон илғор адабиётининг синтези сифатида” ва Ф-1-06 рақмали “Истиқлол даври ўзбек адабиётида Шарқу Ғарб адабий анъаналари синтези” фундаментал лойиҳаларида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 4 апрелдаги  89-03-1254-сон маълумотномаси). Натижада тарихий романнинг адабий-бадиий жараён тарихидаги ўрни, жанрий-поэтик хусусиятлари, миллий сўз санъатида тарихий романнинг юзага келишининг маданий-маърифий, адабий-бадиий омиллари,  миллий тарихий романнинг жаҳон сўз санъати билан алоқа-боғланишлари ҳақида илмий-назарий хулосалар чиқарилган, тарихий романларнинг бадиий-поэтик манбалари ва тараққиёт тамойиллари, ўзига хос поэтикаси, ғоявий-композицион қурилиши, образлар таркиби, ижодкор маҳорати, тарихий ҳақиқатни, ҳужжатлиликни ва психологизмни қай даражада акс эттириши сингари бир қатор муҳим ва долзарб муаммолар ечилган;

Марказий Осиё миллий адабиётларида яратилган тарихий романларнинг генетик-шажаравий омили бевосита Шарқ мумтоз сўз санъатига боғлиқлиги; А.Қодирий, С.Айний, М.Авезов, Ойбек каби атоқли ижодкорларнинг йирик эпик асарларида  Шарқ мумтоз адабиёти намуналари марказида турган комил инсон концепциясининг давом эттирилгани ва ривожлантирилгани; Шарқ мумтоз сўз санъати ва замонавий миллий адабиётларда яратилган комил инсон тимсолларининг  таълим-тарбия жараёнидаги улкан аҳамияти ҳақидаги натижалардан Самарқанд давлат университетида бажарилган 7.4.13 “Шарқ мумтоз адабиётида комил инсон концепцияси” фундаментал лойиҳасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 19 майдаги 89-03-1927-сон маълумотномаси). Натижада Шарқ мумтоз сўз санъати ва замонавий миллий адабиётларнинг бир-бири билан чамбарчас боғлиқлиги, янги миллий адабиёт ривожланишида мумтоз сўз санъати устувор манба сифатида хизмат қилганлиги, комил инсон концепцияси ҳамма замонларда Шарқ сўз санъатининг асосий диққат марказида бўлганлиги, шундай баркамол шахс образи ёш авлод тарбияси ва такомилида муҳим аҳамият касб этиши  ҳақидаги илмий-назарий қарашлар билан бойитилган;

диссертация асосида нашр этилган “Мозий ва бадиий адабиёт” (1994), “Тарихий роман: генезиси, кейинги тараққиёти” (2005) монографияларидаги умумлашма фикрлардан Озарбайжон Миллий Фанлар академияси Низомий номидаги Адабиёт институтининг “Цzbək ədəbiyyatэ (ədəbi portret cizgiləri, araюdэrmalar, mьsahibələr”; II. “Ədəbi cərəyanlarэn yeni təmayьlləri”; III, “Abdulla Qədiri: 1. “Abdulla Qədiri və Azərbaycan ədəbiyyatэ”, 2. “Abdulla Qədiri: tənqid, təhlil və юərhlər”) илмий лойиҳа ҳамда тадқиқотларида истифода этилиб, диссертациядаги ўзбек адабиётида анъанавий тарихий романнинг юзага келиш сабаблари ва унинг ўзига хос жиҳатлари, “Ўткан кунлар” ва “Меҳробдан чаён” романларининг ўхшашлик жиҳатлари, адабий-бадиий анъаналар ва тарихий роман жанрининг инкишофи, тарихий роман жанрида эпик тафаккур тараққиёти ҳақидаги хулосалардан фойдаланилган (Озарбайжон Миллий Фанлар академияси Адабиёт институтининг 2018 йил 24 мартдаги 12-сон маълумотномаси). Шу асосда ўзбек адабиётининг туркий халқлар тарихий романчилиги билан алоқа-муносабатлари, биринчи ўзбек романларининг бадиий-генетик манбалари. уларнинг жаҳон эпик адабиётидаги ўрни ва аҳамияти, тарихий шахс ва бадиий образ орасидаги алоқадорлик, анъанавий тарихий роман ва тарихий-биографик роман орасидаги ўхшаш ва тафовутли жиҳатлар  ҳақидаги хулосалар билан бойитилган;

ўзбек адабиётида тарихий романнинг юзага келиши, Абдулла Қодирий романларининг ўзига хослиги, роман-дилогия, роман-трилогия каби бадиий шаклларнинг мозийни акс эттиришдаги имкониятлари, ўзбек тарихий романчилик анъаналарининг Марказий Осиё тарихий романчилигида давом эттирилиши ҳақидаги хулосалардан Туркия Жумҳурияти Карабук университети “Ўзбек адабиёти”, “Матн шарҳи”, “Илмий тадқиқот усуллари” фанлари ҳамда Илмий тадқиқотлар лойиҳалари координаторлигининг давлат гранти асосидаги  KBUBAP-17-YL-184 рақамли “Мирзакалон Исмоилийнинг  “Фарғона тонг отгунча” романининг таҳлили” мавзусидаги илмий лойиҳасида фойдаланилган (Карабук давлат университетининг 2018 йил 9 апрелдаги 008/6-сон маълумотномаси). Натижада жаҳон насри тараққиётида Абдулла Қодирий ижодининг ўзига хос мавқеи, ўзбек тарихий романчилигининг бадиий-поэтик тараққиёти, миллат тарихида ёрқин из қолдирган тарихий шахслар образининг йирик эпик шакл намуналарида ифодаланиши, роман-дилогия, роман-трилогиянинг мозийни бадиий акс эттиришдаги имкониятлари, тарихий замон ифодасидаги алоҳида жиҳатлар, тарихий романнинг ўзига хослиги ҳамда бошқа жанрлар билан муштараклиги  ҳақидаги умумлашма-хулосаларга келинган.

Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Бухоро” телеканалининг “Адабиёт дарси”, “Муносабат”, “Адабий муҳит” каби телекўрсатув ва радиоэшиттиришларида тадқиқотчи томонидан тавсия этилган миллий ва жаҳон тарихий романчилигининг сара намуналари ҳақидаги хулосалардан фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Бухоро” телеканалининг 2018 йил 9 январдаги 1/9-сон маълумотномаси). Натижада “янги романчилик мактаби”нинг маърифий-эстетик аҳамияти, ёш авлод тафаккури ривожи, дунёқарашининг такомилида миллий романларнинг, хусусан, А.Қодирий эпик меросининг юксак аҳамияти, миллий насрнинг жаҳон сўз санъатидаги алоҳида ўрни хусусидаги хулосавий фикр-қарашлар оммалашишига хизмат қилган.