Хакимова Дурдона Сайдиновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Замонавий шароитда мактаб ўқувчиларининг кун тартиби ва саломатлиги», 14.00.07 – Гигиена (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.2.PhD/Тib2712.
Илмий раҳбар: Саломова Феруза Ибодуллаевна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент тиббиёт академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси, DSc.04/30.12.2019.Tib.30.03.
Расмий оппонентлар: Камилова Роза Толановна, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Ли Марина Владимировна, тиббиёт фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат тиббиёт университети.
II. Тадқиқотнинг мақсади: замонавий шароитда мактаб ўқувчиларининг кун тартиби ва саломатлик ҳолатини гигиеник баҳолаш асосида ўқувчиларнинг кун тартибини оптималлаштириш ва саломатлигини муҳофазалашга йўналтирилган комплекс чора-тадбирлар ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
замонавий шароитда мактаб ўқувчиларининг саломатлик ҳолати, жисмоний ривожланиши ва организмнинг етакчи тизимлари функционал ҳолатига таъсир қилувчи гигиеник омилларнинг ўрни, аҳамияти ва организмнинг саломатлигига таъсир қилувчи омилларнинг боғлиқлиги исботланган;
мактаб ўқувчиларининг жисмоний ривожланиш кўрсаткичларининг (бўй узунлиги, тана вазни ва кўкрак қафаси айланаси) ва суяк-мушак тизимининг асосий функционал  кўрсаткичларидан қўл мушакларининг кучи ва чидамлилигининг ўзгариши, ўқувчиларнинг кун тартиби, яшаш тарзи ва таълим-тарбия шароитларига боғлиқлиги исботланган;
ўқувчиларнинг кун тартибининг издан чиқишига мураккаб машғулотларнинг тартибсиз тақсимланганлиги, дарс жадвалининг тузишдаги камчилликлар натижасида, асаб руҳий зўриқишлар, турли даражадаги толиқишлар оқибатидаги ишга киришиш ҳамда ишлаш қобилиятининг пасайиши исботланган;
кун тартиби ва ўқув жараёнинг  тўғри ташкил этилиши ўқувчилар марказий асаб тизими  диққат-эътибор фаолияти ва мотор реакция кўрсаткичлари сезиларли даражада яхшиланишига, юрак қон-томир тизими мослашувчанлик  даражасининг зўриқиш ва ўта безовталик ҳолатларнинг пастлиги исботланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Тошкeнт тиббиёт акадeмияси мувофиқлаштирувчи эксперт кенгашининг 2024 йил 15-февралдаги  №02/067-сон хулосасига кўра (илмий янгиликни бошқа соғлиқни сақлаш муассаларига жорий этиш бўйича Тошкент тиббиёт академиясиининг 2023 йил 5 ноябрдаги 01-4/225-сонли хати Соғлиқни сақлаш вазирлигига тақдим этилган):
биринчи илмий янгилик: замонавий шароитда мактаб ўқувчиларининг саломатлик ҳолати, жисмоний ривожланиши ва организмнинг етакчи тизимлари функционал ҳолатига таъсир қилувчи гигиеник омилларнинг ўрни, аҳамияти ва организмнинг саломатлигига таъсир қилувчи омилларнинг боғлиқлиги исботлангани Ўзбекистон Республикаси санитария-эпидемиологик осойишталиги ва жамоат саломатлиги қўмитасининг Фарғона вилояти бошқармаси Данғара туман бўлими бўйича 25.10.2023 йилдаги 85-и-сон ҳамда Ўзбекистон Республикаси санитария-эпидемиологик осойишталиги ва жамоат саломатлиги қўмитасининг Хоразм вилояти бошқармаси бўйича 30.11.2023 йилдаги 182-и-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: мактаб ичи муҳитини гигиеник таҳлил натижалари амалдаги гигиеник меъёрлардан четланишлар борлигини кўрсатиш билан биргаликда мактабларнинг амалдаги сиғими лойиҳавий сиғимдан 22-122 % га ошганлиги, 1 ўқувчига тўғри келадиган синф майдони ва ҳажми ўртача 1,5 баробарга камайгани, 23,1-47,7 фоиз ҳолатда мактаб мебелининг ўқувчилар антропометрик кўрсаткичларига мувофиқ эмаслиги, 44-55 фоиз ҳолатда кунлик ва ҳафталик ўқув юкламасининг меъёрдан кўплиги, ўқувчиларнинг кун тартибидаги ўзгаришлар билан биргаликда саломатлик ҳолати ва жисмоний ривожланишининг издан чиқишига шароит яратилганлиги билан изоҳланган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: мактаб ўқувчиларининг саломатлик ҳолати, жисмоний ривожланиши ва организмнинг етакчи тизимлари функсионал ҳолатига таъсир қилувчи гигиеник омилларнинг салбий таъсирини олдини олиш натижасида 270000 сўм иқтисод қилишга эришилган (шифохоналарнинг прейскурантига кўра енгил шамоллаш ва чанг аллергияси юзага келиши натижасида 1 кун даволаниш 90000 сўмни ташкил қилади). Хулоса: мактаб ўқувчиларининг саломатлик ҳолати, жисмоний ривожланиши ва организмнинг етакчи тизимлари функсионал ҳолатига таъсир қилувчи гигиеник омилларнинг ўзгариш натижасида юзага келган шароитларни яхшилаш ва салбий таъсирини камайтириш натижасида бир нафар бемор бола ҳисобига бюджет маблағларини (90000 сўм х 3 кун) 270000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
иккинчи илмий янгилик: мактаб ўқувчиларининг жисмоний ривожланиш кўрсаткичларининг (бўй узунлиги, тана вазни ва кўкрак қафаси айланаси) ва суяк-мушак тизимининг асосий функционал  кўрсаткичларидан қўл мушакларининг кучи ва чидамлилигининг ўзгариши, ўқувчиларнинг кун тартиби, яшаш тарзи ва таълим-тарбия шароитларига боғлиқлиги исботлангани Ўзбекистон Республикаси санитария-эпидемиологик осойишталиги ва жамоат саломатлиги қўмитасининг Фарғона вилояти бошқармаси Данғара туман бўлими бўйича 25.10.2023 йилдаги 85-и-сон ҳамда Ўзбекистон Республикаси санитария-эпидемиологик осойишталиги ва жамоат саломатлиги қўмитасининг Хоразм вилояти бошқармаси бўйича 30.11.2023 йилдаги 182-и-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: мактаб ўқувчиларида қўл панжаси букувчи мушакларининг кучи ва чидамлилилик кўрсаткичларида тафовутлар мавжуд. Фарғоналик болалар учун қўл панжаларининг мушак кучи ва чидамлилик кўрсаткичлари Тошкентлик ўқувчиларга нисбатан юқорилиги билан характерланган, айниқса бу тафовутларнинг ишончлилиги қиз болаларда кўпроқ учраган. Тошкентлик ўғил болаларда чап қўл панжасининг мушак чидамлилиги ўрганилган ёш даврида 89 секундга ошган (7 ёшда 18 сек, 17 ёшда 107 сек), Фарғоналиклар учун мос равишда 19,6 ва 114,3; + 94,7 сек га ортгани қайд этиган бўлиб, Тошкентлик қиз болаларда бу кўрсаткич 17,4 дан 87 сек га (+69,6), (Фарғоналиклар учун мос равишда 17,3 ва 95,5; +78,2 сек) етгани аниқланганлиги, Фарғоналик ўқувчилар орасида салбий омилларнинг таъсирини Тошкент шаҳрига нисбатан камлигини кўрсатган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: мактаб ўқувчиларининг жисмоний ривожланиши кўрсаткичлари, саломатлик ҳолати ва организмнинг етакчи тизимларининг асосий функсионал кўрсаткичларининг издан чиқиши натижасида юзага келган касалликларни бир кун даволаниши учун 180000 сўм иқтисод қилишга эришилган (шифохоналарнинг прейскурантига кўра енгил шамоллаш ва чанг аллергияси юзага келишини натижасида 1 кун даволаниш 90000 сўмни ташкил қилади). Хулоса: мактаб ўқувчиларининг саломатлик ҳолати, жисмоний ривожланиши ва организмнинг етакчи тизимлари функсионал ҳолатига таъсир қилувчи гигиеник омилларнинг ўзгариш натижасида юзага келган шароитларни яхшилаш ва салбий таъсирини камайтириш натижасида бир нафар бемор бола ҳисобига бюджет маблағларини (90000 сўм х 3 кун) 270000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
учинчи илмий янгилик: ўқувчиларнинг кун тартибининг издан чиқишига мураккаб машғулотларнинг тартибсиз тақсимланганлиги, дарс жадвалининг тузишдаги камчилликлар натижасида, асаб руҳий зўриқишлар, турли даражадаги толиқишлар оқибатидаги ишга киришиш ҳамда ишлаш қобилиятининг пасайиши исботлангани Ўзбекистон Республикаси санитария-эпидемиологик осойишталиги ва жамоат саломатлиги қўмитасининг Фарғона вилояти бошқармаси Данғара туман бўлими бўйича 25.10.2023 йилдаги 85-и-сон ҳамда Ўзбекистон Республикаси санитария-эпидемиологик осойишталиги ва жамоат саломатлиги қўмитасининг Хоразм вилояти бошқармаси бўйича 30.11.2023 йилдаги 182-и-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: мактаб ўқувчиларининг антропометрик кўрсаткичлари учун ҳамма гуруҳларда ёшга оид динамика ва жинсга оид тафовутлар характерли эканлиги, жисмоний ривожланишнинг асосий кўрсаткичлари бўйича энг юқори йиллик ўсиш балоғат олди ва балоғат даврига тўғри келиши, қизларда 1-2 йил олдин содир бўлиши, ўғил болаларда йиллик ўсишнинг бўй ўсиши ва КҚА бўйича ўсиши 14-15 ёшда, тана вазни учун 1 йилдан сўнг 15-16 ёш орасида қайд этилганлиги баҳолаш имконини берган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: мактаб ўқувчиларнинг кун тартиби ва саломатлик ҳолатининг издан чиқиши натижасида юзага келган хасталикларни олдини олиш ва шифохонада бир кунлик даволаниши учун 180000 сўм иқтисод қилишга эришилган (шифохоналарнинг прейскурантига кўра енгил шамоллаш ва чанг аллергияси юзага келишини натижасида 1 кун даволаниш 90000 сўмни ташкил қилади). Хулоса: мактаб ўқувчиларининг саломатлик ҳолати, жисмоний ривожланиши ва организмнинг етакчи тизимлари функсионал ҳолатига таъсир қилувчи гигиеник омилларнинг ўзгариш натижасида юзага келган шароитларни яхшилаш ва салбий таъсирини камайтириш натижасида бир нафар бемор бола ҳисобига бюджет маблағларини (90000 сўм х 3 кун) 270000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
тўртинчи илмий янгилик: кун тартиби ва ўқув жараёнинг  тўғри ташкил этилиши ўқувчилар  марказий асаб тизими  диққат-эътибор фаолияти ва мотор реакция кўрсаткичлари сезиларли даражада яхшиланишига,  юрак қон-томир тизими мослашувчанлик  даражасининг зўриқиш ва ўта безовталик ҳолатларнинг пастлиги исботлангани Ўзбекистон Республикаси санитария-эпидемиологик осойишталиги ва жамоат саломатлиги қўмитасининг Фарғона вилояти бошқармаси Данғара туман бўлими бўйича 25.10.2023 йилдаги 85-и-сон ҳамда Ўзбекистон Республикаси санитария-эпидемиологик осойишталиги ва жамоат саломатлиги қўмитасининг Хоразм вилояти бошқармаси бўйича 30.11.2023 йилдаги 182-и-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: назорат остига олган таълим ташкилотларида таълим-тарбия шароити ва ўқув юкламаларининг мактаб ўқувчиларининг марказий асаб тизимига таъсирини тавсифлаш учун кўриш ва эшитиш анализаторлари қўзғалиши натижасида жавоб реаксиясининг яширин вақтини, ўқувчилар кўриш ва эшитиш-мотор реаксиясининг яширин вақти йилнинг иссиқ даврида ўқув машғулотларидан олдин мактаб ўқувчиларининг кўриш-мотор реаксияси (КМР) тезлиги ўртача Тошкентлик ўғил болалар учун-250,5±2,13 мс, қизлар учун-270,3±1,43 мс, Фарғоналик ўғил болалар учун–306,5±2,1 мс ва қизлар учун-312,4±1,72 мс.ни ташкил этганлиги дарслар охирида КМР сезиларли даражада ошганлигини кўрсатган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: марказий асаб тизими диққат-эътибор фаолияти ва мотор реакция кўрсаткичлари ўзгаришини олдини олиш учун шифохонада бир кунлик даволаниши учун 270 минг сўм иқтисод қилишга эришилган (шифохоналарнинг прейскурантига кўра енгил шамоллаш ва чанг аллергияси юзага келишини натижасида 1 кун даволаниш 90 000 минг сўмни ташкил қилади). Хулоса: мактаб ўқувчиларининг саломатлик ҳолати, жисмоний ривожланиши ва организмнинг етакчи тизимлари функсионал ҳолатига таъсир қилувчи гигиеник омилларнинг ўзгариш натижасида юзага келган шароитларни яхшилаш ва салбий таъсирини камайтириш натижасида бир нафар бемор бола ҳисобига бюджет маблағларини (90000 сўм х 3 кун) 270000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.