Ҳайитов Мақсуд Самадовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Жигарнинг фиброзланиш механизмида коллаген алмашинуви бузилишининг ўрни», 03.00.01–Биокимё (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.PhD/Tib810.
Илмий раҳбар: Иноятова Фируза Ҳидоятовна, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент тиббиёт академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси, DSc.04/30.12.2019.Tib.30.03.
Расмий оппонентлар: Юлдашев Насирджан Мухамеджанович, биология фанлари доктори, профессор; Ишигов Ибрагим Агаевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор (Қозоғистон Республикаси).
Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат тиббиёт университети.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: жигарнинг сурункали токсик жароҳатланишининг молекуляр механизмларини, фибротик жараёнларнинг шаклланишини ўрганиш ва улар асосида терапевтик тадбирларни ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
тажриба шароитида қуёнларда жигар циррози моделини тетрахлорметаннинг 30% мойли эритмасини 1 мл/кг тана оғирлигига 30 кун давомида ҳафтасига 2 мартадан, сўнг 50 кунга қадар 50% мойли эритмасини 1 мл/кг қорин бўшлиғига юбориш ва гепатотоксик хусусиятини ошириш мақсадида тажрибанинг 3-кунидан бошлаб кунига бир мартадан 5% этил спирт эритмасидан 5 млдан оғиз бўшлиғига юбориш орқали 40-60 кунларда фибрознинг II ва III даражаларининг ривожланиши исботланган;
таклиф этилаётган моделда ҳайвонларнинг қон зардобида ҳужайралараро матрикснинг таркибий қисмлари N-терминал пептид (PIIINP), коллагеннинг IV (CОL-IV) тури ҳамда гиалурон кислотаси (HA) миқдорини стандарт фиброзланиш таснифига кўра жадаллашувининг ортиб бориши исботланган;
жигарда фиброзланиш даражасини баҳолаш мақсадида тажриба ҳайвонларининг қон зардобида аниқланган биокимёвий кўрсаткичлар асосида баҳоланган CОL-IV+PIIINP+HА/албумин+сийдикчил+протромбин индексининг миқдорини, соддалаштирилган баҳолаш усули HА/сийдикчил миқдорига нисбати натижаларига кўра HА/сийдикчил индексининг самарадорлиги исботланган;
жигарда фиброзланиш жараёнини сусайтиришда янги маҳаллий дори воситаларининг қон зардобидаги ҳужайралараро матрикс таркибий қисмларининг миқдорини камайиши, фиброз индекслари ва маълум даражада жигар тузилишининг тикланиши билан намоён бўлганлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Тошкент тиббиёт академияси мувофиқлаштирувчи эксперт кенгашининг 2024 йил 15 февралдаги №02/073-сон хулосасига кўра (илмий янгиликни бошқа соғлиқни сақлаш муассаларига жорий этиш бўйича Тошкент тиббиёт академиясининг 2024 йил 12 мартдаги 09-14790-сонли хати Соғлиқни сақлаш вазирлигига тақдим этилган):
биринчи илмий янгилик: тажриба шароитида қуёнларда жигар циррози моделини тетрахлорметаннинг 30% мойли эритмасини 1 мл/кг тана оғирлигига 30 кун давомида ҳафтасига 2 мартадан, сўнг 50 кунга қадар 50% мойли эритмасини 1 мл/кг қорин бўшлиғига юбориш ва гепатотоксик хусусиятини ошириш мақсадида тажрибанинг 3 кунидан бошлаб кунига бир мартадан 5% этил спирти эритмасидан 5 млдан оғиз бўшлиғига юбориш орқали 40-60 кунларда фибрознинг II ва III даражаларининг ривожланиши исботлангани Тошкент педиатрия тиббиёт институти бўйича 19.06.2023 йилдаги 252-сон ҳамда Республика патологик анатомия маркази бўйича 13.06.2023 йилдаги 24-и-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: тетрахлорметан ва спирт киритиш йўли билан чақирилган жигар циррози моделида қуёнларда 20, 30, 40, 50, 60 кунларда муддатларга мос равишда қулоқдаги қон томирлардан қон олиниб, айнан ушбу усулда бошқа тажрибаларда каламушлардан фойдаланилган. Каламушлардан керакли ҳажмдаги қонни олишнинг имкони бўлмаганлиги сабабли, қон олиш учун уларни тегишли муддатларда декапитация қилишга тўғри келган. Бу эса кўплаб каламушларни нобуд бўлишига олиб келган. Қуёнларда қон ҳажми етарли бўлганлиги сабабли, тажрибанинг барча муддатларида 1 та қуёндан қон олиниб, тажриба ҳайвонларини кўплаб сақлаб қолишга олиб келиши орқали тажрибанинг самарадорлиги баҳоланган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: жигар циррози моделларида гелиотрин моделида токсин 90 кун давомида, тетрахлорметаннинг ўзи киритилган моделда 60 кун давомида жигар циррози ривожланиши кузатилган. Муаллиф томонидан чақирилган моделда эса цирроз ривожланиши 50 кунни ташкил этган. Бошқа моделларга нисбатан қисқа муддатда чақирилганлиги сабабли, ҳар бир ҳайвонга бериладиган кунлик озиқ-овқат маҳсулотларини тежаш, 1 та каламушнинг 1 кунлик озиқ-овқат истемолига ўртача 1000 сўм+1 та ҳайвонни боқиш учун боқувчига 1 кунда 500 сўм, битта каламуш учун кунлик харажат 1500 сўмни, умумий тажриба учун кунлик харажат 60х1500(сўм)=90000 сўмни, тажриба давомийлиги 90 кунни ташкил этса, 90(кун)х90000(сўм)=8100000 сўмни, чақирган модел учун умумий 2700000 сўм сарфланган ва 8100000-2700000=5400000 сўм иқтисод қилиш имконини берган. Хулоса: экспериментал тадқиқотларда тажриба ҳайвонларида жигарнинг сурункали шикастланиши билан ривожланадиган жигар фибрози моделини чақириш учун тадқиқотчи томонидан 5400000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
икинчи илмий янгилик: таклиф этилаётган моделда ҳайвонларнинг қон зардобида ҳужайралараро матрикснинг таркибий қисмлари N-терминал пептид, коллагеннинг IV тури ҳамда гиалурон кислотаси миқдорини стандарт фиброзланиш таснифига кўра жадаллашувининг ортиб бориши исботлангани Тошкент педиатрия тиббиёт институти бўйича 19.06.2023 йилдаги 252-сон ҳамда Республика патологик анатомия маркази бўйича 13.06.2023 йилдаги 24-и-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: гастроэнтерология илмий-амалий шифохоналарида ушбу кўрсаткичларни қўллаш экспериментал ва клиник тадқиқотларда олиб борилаётган даволаш самарадорлигини баҳолаш ва унинг қай йўсинда кетаётганлиги, сурункали гепатитни циррозга ўтишини кўрсатиб бериши, шунингдек, аниқланган ҳужайралараро матрикснинг таркибий қисмлари жигар фиброзини эрта муддатларида ташхислаш ва уни башоратлаш, жигар фиброзидан кейин ривожланувчи асоратлар ва оқибатларнинг олдини олиш имконини берган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: бу бошқа тестларга нисбатан спецификлиги, сезувчанлиги ва диагностик аҳамияти бўйича юқори бўлиб, бу кўрсаткичлар 92-98% ни ташкил этганлиги кўрсатиб турибди. Хулоса: қонда ҳужайралараро матрикснинг таркибий қисмларининг миқдорий ўзгаришларини аниқлаш жигарнинг фиброзланиш босқичларини баҳолаш имконини берган;
учинчи илмий янгилик: жигарда фиброзланиш даражасини баҳолаш мақсадида CОL-IV+PIIINP+HА/албумин+сийдикчил+протромбин индексининг миқдорини ҳамда соддалаштирилган баҳолаш усулида HА/сийдикчил миқдорига нисбати натижаларига кўра HA/сийдикчил самарадорлиги исботланганлиги Тошкент педиатрия тиббиёт институти бўйича 19.06.2023 йилдаги 252-сон ҳамда Республика патологик анатомия маркази бўйича 13.06.2023 йилдаги 24-и-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: ҳозирги кунда жигар фиброзини эрта ташхислашда стандарт қўлланиладиган усулларга кўра спесификлиги, сезувчанлиги юқорлиги, стандарт усул ҳисобланган APRI нинг спецификлиги 40-50% ни ташкил этиши, таклиф этилган соддалаштирилган усулда кўрсаткичнинг ≥20 дан паст бўлиши фибрознинг йўқлигини (F0), 20-30 оралиғида бўлиши фибрознинг биринчи даражасини (F1), 31-110 оралиғида бўлиши фибрознинг иккинчи даражасини (F2), 111-200 оралиғида бўлиши фибрознинг учинчи даражасини (F3), 200≤ дан юқори бўлиши фибрознинг тўртинчи даражаси (F4) ҳисобланган цирроз ривожланганлигини кўрсатиши ҳамда касалликнинг қайталаниши ва жадаллашиб боришини олдини олиш орқали беморнинг ҳаёт сифатини яхшилаш имконини берган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: жигарда фиброзланиш даражасини баҳолаш мақсадида тажриба ҳайвонларининг қон зардобидаги коллаген миқдорини баҳолашга қаратилган стандарт усул APRIда қондаги АсАТ ферменти фаоллиги (ўртача 50000 сўм) ва тромботцитлар сонини (30000 сўм) аниқлаш зарур. Бунда ҳар бир анализ учун 80000 сўм сарф қилинади. Таклиф этилган соддалаштирилган усулда қон зардобида гиалурон кислота миқдорини (240000 сўм) ва сийдикчил миқдорини (30000 сўм) аниқлаш зарур. Бу эса ҳар бир анализ учун 270000 сўмни ташкил этади. Стандарт усул арзон бўлишига қарамасдан, фиброз даражасини аниқлашда сезгирлиги жуда паст (40-50%). Бу эса қўшимча текширувлар ўтказилишини талаб қилади. Таклиф этилган усул эса спецификлиги юқори (92-98%) бўлиб, бошқа қўшимча текширувларни талаб этмайди ва ортиқча сарф-харажатларни камайтириш ҳамда жигар фиброзланишини эрта ташхислаш имконини берган. Хулоса: жигар фибрози даражасини эрта ташхислашда солиштирма сифатида олинган стандарт усул APRI иқтисодий жиҳатдан самарали бўлишига қарамасдан, ташхислаш жиҳатдан сезгирлиги пастлиги, ишлатилган кўрсаткичлар фақат жигар тўқимасига эмас, бошқа аъзоларга ҳам хослиги, таклиф қилинган усулдаги биокимёвий кўрсаткичлар айнан жигарнинг фиброзланишига хослиги, фиброзланишнинг эрта босқичларида қонда уларнинг миқдори ўзгариши, шу сабабдан улар миқдорини аниқлаш касалликни эрта босқичларида ташхислаш ва организмнинг умр давомийлигини узайтириш, касалликнинг кейинги босқичига ўтиши натижасида келиб чиқадиган ногиронлик кўрсаткичларини камайтириш, ҳаёт сифатини яхшилаш имконини берган;
тўртинчи илмий янгилик: жигарда фиброзланиш жараёнини сусайтиришда янги маҳаллий дори воситаларининг қон зардобидаги ҳужайралараро матрикс таркибий қисмларининг миқдорини камайиши, фиброз индекслари ва маълум даражада жигар тузилишининг тикланиши билан намоён бўлганлиги исботлангани Тошкент педиатрия тиббиёт институти бўйича 19.06.2023 йилдаги 252-сон ҳамда Республика патологик анатомия маркази бўйича 13.06.2023 йилдаги 24-и-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Гепамес ва Импел дори воситалари жигар фибрози/циррозида қўлланиладиган асосий дори ҳисобланиб, гепатопротектор ва цитопротектор таъсир механизмига эга бўлиб, организмда доимо ҳосил бўладиган токсик модда ҳисобланган аммиак (NH3) миқдорини камайтиради, гепатотцитлардаги энергетик алмашинув жараёнларини яхшилайди, ҳужайралардаги АТФ-азалар ишини оширади, жигар ҳужайраси мембраналари тузилишини мустаҳкамлайди, некротик жараёнларни сусайтиради ҳамда фиброзланишни камайишига олиб келади. Қўлланилган дори воситаси эса ушбу ҳолатларни яхшилаш имконини берган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: жигардаги фиброзланиш жараёнини секинлаштиришда қўлланилган маҳаллий гепатопротектор Гепамес (168000 сўм), Импел (105000 сўм) дори воситалари Германияда ишлаб чиқарилган Гепа-мерц (379000 сўм) дори воситасининг аналоги ҳисобланади. Муаллиф қўллаган дори воситаси хорижий дори препарати билан бир хил таркибга эга бўлиб, шунингдек, қўшимча цитопротектив таъсирга эга моддалар ҳам тутади. Қўлланилган маҳаллий Гепамес дори воситаси импорт дори воситаси Гепа-мерцга (Германия) нисбатан (379000 сўм-168000 сўм=211000 сўм) 210 минг сўмга, Импел эса (379000 сўм-105000 сўм=274000 сўм) 274 минг сўмга арзон ҳисобланади ва бу даволаш учун кетадиган сарф-харажатларни кескин камайтириш имконини берган. Хулоса: қўлланилган маҳаллий антигипераммониемик гепатопротектор дори препаратлари қонда аммиак миқдорини камайтириш ҳисобига миянинг токсик шикастланишидан ривожланадиган энцефалопатия даражасини камайтириб, организмнинг ҳаёт фаолиятини узайтириш ҳамда даволаниш учун кетадиган сарф-харажатларни камайтириш имконини берган.