Хусанова Зарифа Нарзуллаевнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Лақабларнинг лингвомаданий хусусиятлари ва уларнинг ўзбек тили антропонимик тизимдаги ўрни”, 10.00.01-Ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.2.PhD/Fil1739.
Илмий раҳбар: Элтазаров Жўлибой Данабоевич, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Шароф Рашидов номидаги Самарқанд давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Самарқанд давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.02.03
Расмий оппонентлар: Абдиев Муродқосим Болбекович, филология фанлари доктори, профессор; Худойберганова Дурдона Сиддиқовна, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Қарши давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек тилидаги лақабларининг лингвомаданий, лексик-семантик, номинацион-мотивацион, структурал ва деривацион хусусиятларини ижтимоий-маданий ва тарихий манбаларини ҳамда антропонимик тизимдаги ўрнини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ўзбек антропонимика тизимидаги лақабларни лингвомаданий жиҳатдан номлашнинг фарқлаш, содда, мураккаб каби семантик-структур, қиёслаш-ажратиш ҳамда вазият ва жараёнларни аташдаги функсионал-номинацион ва номлашда маълум белги-хусусиятларга асосланиш каби функсионал-мотивацион аспектлари очиб берилган;
ўзбек тилидаги лақаблар шаклланишининг фонетик, лексик-семантик ва грамматик механизмлари, уларнинг таснифи ва номинацион-мотивацион тавсифи ҳамда ўзак + ўзак, ўзак + қўшимча тарзидаги Мешқорин, Очофат, Қуёнюрак каби фаол ва Қизилбош, Ҳотамтой, Жўмард каби нофаол лақабларнинг лисоний имкониятлари очиб берилган;
лақабларнинг лисоний-тарихий манбалари шахсга доир ижтимоий, урф-одат ва қадриятлар билан богʻлиқ маданий, иккиламчи ном сифатидаги лисоний, бадиий-драмматик асарларда қаҳрамоннинг жисмоний ва маънавий қиёфасини ифодалаши очиб берилган;
Жуманбулбул, Чақимчи, Закунчи, Қори Ишкамба каби лақабларнинг сўз ясалишидаги шахс феъл-атворига алоқадорлиги, кўчма маъно асосидаги семантик мотивацияси, уларнинг иккиламчи номинация маҳсули сифатида бошқа антропонимик бирликлардан деривацион, семантик ҳамда расмий ва норасмий ифодаланиши далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбек тили антропонимик тизимидаги лақаб ва тахаллуслар тадқиқи бўйича олинган илмий натижалар асосида:
ўзбек антропонимика тизимидаги лақабларни лингвомаданий жиҳатдан номлашнинг фарқлаш, содда, мураккаб каби семантик-структур, қиёслаш-ажратиш ҳамда вазият ва жараёнларни аташдаги функсионал-номинацион ва номлашда маълум белги-хусусиятларга асосланиш каби функсионал-мотивацион аспектлари хулосаларидан ЎзРФА ҚҚБ Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтида 2017-2020 йилларда бажарилган ФА-Ф1-ОО5 “Қорақалпоқ фолклоршунослиги ва адабиётшунослигини тадқиқ этиш” мавзусидаги фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпогʻистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтининг 2023-йил 27-февралдаги 17.01/29-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳани лақабларнинг лисоний-тарихий ва лингвомаданий манбалари ҳамда шаклланишининг ижтимоий, маданий, лисоний, нутқий-ситуатив, психологик, ахлоқий-эстетик, бадиий-лирик, драматик-ҳажвий факторлари моҳияти очиб берилганлиги ҳақидаги илмий қарашлар билан бойишитишга асос бўлган;
лақабларнинг лисоний-тарихий манбалари шахсга доир ижтимоий, урф-одат ва қадриятлар билан богʻлиқ маданий, иккиламчи ном сифатидаги лисоний, бадиий-драмматик асарларда қаҳрамоннинг жисмоний ва маънавий қиёфасини ифодалайдиган материалларидан Туркия Респуликаси Афён Кожатепе университети Фан-адабиёт факултети Замонавий туркий тиллари ва адабиётлари бўлими 2021-2022-ўқув йили баҳорги ва кузги семестрда қуйидаги дарсларда фойдаланилган: CТЛЕ109 Öзбек Туркçеси, СДЕ307 Öзбек Туркçеси Метин Актарма, СДЕ308 Öзбек Эдебиятı, CТЛ722 Çаğдаş Öзбек Эдебиятı (2023-йил 17-апрелдаги 7-сон маълумотномаси). Нарижада тадқиқотда келтирилган мисоллар ва назарий маълумотлар ўзбек тили, мумтоз ва замонавий ўзбек адабиёти фанларини яхши ўзлаштиришга хизмат қилган;
Жуманбулбул, Чақимчи, Закунчи, Қори Ишкамба каби лақабларнинг сўз ясалишидаги шахс феъл-атворига алоқадорлиги, кўчма маъно асосидаги семантик мотивацияси, уларнинг иккиламчи номинация маҳсули сифатида бошқа антропонимик бирликлардан деривацион, семантик ҳамда расмий ва норасмий тавсияларидан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси қошидаги “Умид” ижодий тўгараги машгʻулотларида, назм ва наср кенгашида фойдаланилган (Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг 2023-йил 3-мартдаги 01-03/337-сон маълумотномаси). Натижада ёш ижодкорлар билан ишлашда уларнинг бадиий маҳорати ва лисоний салоҳиятини юксалтиришда, адабий асар қаҳрамонларига бадиий-эстетик имкониятларни оширувчи исм ва лақаблар танлашда ҳамда адабиёт ихлосмандларида ўзбек тилида қўлланиладиган лақаб ва тахаллусларни ўрганишга қизиқишнинг ошишига хизмат қилган;
ўзбек тилидаги лақаблар шаклланишининг фонетик, лексик-семантик ва грамматик механизмлари, уларнинг таснифи ва номинацион-мотивацион тавсифи ҳамда ўзак + ўзак, ўзак + қўшимча тарзидаги Мешқорин, Очофат, Қуёнюрак каби фаол ва Қизилбош, Ҳотамтой, Жўмард каби нофаол лақабларнинг лисоний имкониятлари хусусидаги илмий хулосалардан Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Маданият ва маърифат” телеканали ижодкорлари томонидан “Тараққиёт” кўрсатувининг тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Маданият ва маърифат” телеканалининг 2023-йил 3-мартдаги 01-02-03/65-сон маълумотномаси). Натижада лақабларнинг бадиий асар матни ва халқ жонли нутқида қўлланиши ва уларнинг ижтимоий-маданий оқибатлари ҳақидаги илмий қарашлар кўрсатув савияси ҳамда тамошабинларнинг қизиқиши ошишига хизмат қилган.