Калилаева Бахитли Руслановнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Қорақалпоғистон шароитида Анаcантҳотермес авлоди термитлар тарқалишининг мониторинги ва уларга қарши курашнинг профилактик чора-тадбирлари», 03.00.06 - Зоология (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.4.PhD/B821.
Илмий раҳбар: Жугинисов Тангирберген Исаевич, биология фанлари доктори, доцент.
Диссертация бажарилган муассасалар номи: Нукус давлат педагогика институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Қорақалпоқ давлат университети, PhD.03/30.12.2019.Б.20.04.
Расмий оппонентлар: Медетов Махсетбай Жапакович, биология фанлари доктори, катта илмий ходим; Элмуратова Зулхумор Уразовна, биология фанлари бўйича фалсафа доктори.
Етакчи ташкилот: Хоразм Маъмун академияси.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Қорақалпоғистон шароитида Анаcантҳотермес авлоди термитлар тарқалишининг мониторинги ва уларга қарши курашнинг профилактик чора-тадбирларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Қорақалпоғистоннинг табиий ва антропоген-трансформацияланган ҳудудларида Анаcантҳотермес авлодига мансуб термитларнинг ҳозирги замонавий тарқалиш хусусиятлари таҳлил қилинган ҳамда биоекологияси тавсифланган;
Анаcантҳотермес авлодига мансуб термитларнинг трофик алоқаларига боғлиқ улар томонидан келтириладиган зарарли таъсирларининг сўнги йиллардаги ҳолати очиб берилган;
табиий шароитда ва антропоген-трансформацияланган ҳудудларда Анаcантҳотермес авлодига мансуб термитлар зарарига нисбатан энтомопатоген микроорганизм “Беаувериа тенелла замбуруғининг ВД-85 штамми”, кимёвий препаратлар “Фипронил Экстра (20%) сус.эм.”, Сермит (20%) сус.к., “Пиралакс-Люкс” ҳамда маҳаллий хомашё “Олигомер суперпластификатор” қўлланилган ва биологик самарадорликлари аниқланган;
Қорақалпоғистон табиий шароитида термитлардан профилактик ҳимояланишнинг биологик, кимёвий, физик-механик усули амалга оширилган ва ушбу усулларнинг афзалликлари, биологик ҳамда хўжалик самарадорлиги илмий асосланиб тавсиялар ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Қорақалпоғистон шароитида Анаcантҳотермес авлоди термитлар тарқалишининг мониторинги ва уларга қарши курашишнинг профилактик чора-тадбирлари бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида:
Қорақалпоғистон ҳудудида тарқалган Анаcантҳотермес авлодига мансуб термитларнинг дала шароитида озиқланиши, ўсимликларни зарарлаши ва уларга қарши курашда Қуйи Амударё давлат биосфера резерватида энтомопатоген микроорганизмлардан “Беаувериа тенелла замбуруғининг ВД-85 штамми”, кимёвий препаратлардан “Фипронил Экстра (20%) сус.эм.”, Сермит (20%) сус.к., “Пиралакс-Люкс”, ҳамда маҳаллий хомашёлардан “Олигомер суперпластификатор”ни қўллаш бўйича ишлаб чиқилган тавсиялар Қорақалпоғистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши Вазирлиги амалиётига жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши Вазирлигининг 2023 йил 12 сентябр 01/18-710 сон маълумотномаси). Натижада, Қорақалпоғистон шароитида термитлар зарарига нисбатан 74,7%-89,8% биологик самарадорликга эришилган ва термитлар зарарини камайишининг имконини берган;
Ўзбекистон Республикасида туризм соҳасининг ривожланишида маданий-мерос объектларининг ўрни беқиёс ҳисобланади. Шунга кўра, Қорақалпоғистон ҳудудида қад кўтарган Чилпиққалъа қўрғони, Ичанқалъа, Шибилий ота, Султон-Увайс, Миздаҳкан комплекси, Қирқ чўпон, Реджеп халифа, Шуманабий мақбараси, Гаурқалъа, Ҳазирати Довуд ота тарихий зиёратгоҳлари ва Ақчахонқалъа, Ташқирман, Тупроққалъа, Қирққиз қалъа, Аёзқалъа 1-2, Янбошқалъа, Қумбосганқалъалари каби маданий-мерос объектларида 2018-2023 йиллар давомида тадқиқот ишлари олиб борилди, натижада биноларнинг 80%-90% атрофида термитлардан зарарланганлиги аниқланди. Жумладан, Кегайли туманида жойлашган Ичанқаъла тарихий зиёратгоҳида термитлар зарарига қарши курашда кимёвий препарат “Сермит (20%) сус. к.” аралашмасидаги заҳарли эм-хўракларни қўллаш бўйича ишлаб чиқилган тавсиялар Қорақалпоғистон Республикаси ўрмон хўжалиги қўмитаси амалиётига жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси ўрмон хўжалиги қўмитасининг 2023 йил 11 сентябр 1/386 сон маълумотномаси). Натижада, термитлар зарарига нисбатан 82,9% биологик самарадорликга эришилган ва термитлар зарарини камайтириш ҳамда популяциялар сонини бошқариш имконини берган.