Эшанова Зилола Қўчқаровнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўзбек халқ достонларида тоғ образи: генезиси ва бадиий талқинлари», 10.00.08– Фольклоршунослик (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2018.1.PhD/Fil442

Диссертация бажарилган муассаса номи: Андижон давлат университети.

Илмий раҳбар: Мирзаева Салимахон Райимжоновна, филология фанлари доктори, профессор.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти, DSc.27.06.2017.Fil.46.01.

Расмий оппонентлар: Эшонқулов Жаббор Солиевич, филология фанлари доктори; Аҳмедова Ойгул Маҳамадалиевна, филология фанлари номзоди.

Етакчи ташкилот: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.

Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: ўзбек мифологияси, фольклори, хусусан, эпосида муҳим ўрин тутувчи етакчи тоғ образларини аниқлаш, тоғ образининг генезиси, халқ достонларидаги рамзий-бадиий мазмуни, эстетик вазифаларини кўрсатиш ҳамда тоғ образи иштирокидаги асосий барқарор шеърий мисралар таснифини тузиш, уларнинг семантик кўламини, аниқ маъно қирраларини ёритишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

тоғ образи талқинларининг қаҳрамон ҳаёти, ҳомий руҳлар билан алоқадорлик жиҳатлари қадимги мифологик тасаввур-тушунчалар, диний-эътиқодий қарашлар, маросим, урф-одат ва табулар билан боғлиқлиги аниқланган;

ўзбек халқ достонларидаги асосий тоғ образлари, уларнинг достондаги ўрни, бадиий вазифалари, қаҳрамон ҳаёти, руҳий кечинмалари, достон воқеликлари, замон ва маконга, маросим ва иримларга алоқадор талқинлари очиб берилган;

ўзбек фольклори, хусусан, ўзбек халқ достонларидаги Асқар тоғ образи илк бора кенг қамровда ўрганилган, бу образнинг “Гўрўғли” туркуми ва “Алпомиш” достонидаги бадиий талқинлари, маъно кўлами атрофлича тадқиқ этилган;

тоғ образи билан боғлиқ қадимий халқ қарашларининг достон воқелигидаги ўрни, уч ўлчамли борлиқ тузилиши ҳақидаги талқинлари ёритиб берилган;

тоғ образининг достонлардаги барқарор шеърий мисраларни ҳосил этишдаги ўрни, қаҳрамон руҳий ҳолати, воқелик тасвири билан боғлиқ турли шаклларда намоён бўлиши кўрсатилган;

тоғ образи иштирокидаги барқарор шеърий такрорлар сараланиб, таснифланган, уларнинг рамзий-семантик кўлами белгиланган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Халқ достонларида тоғ образининг тарихий-мифологик асослари ва бадиий талқинларини тадқиқ этиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:

тадқиқотнинг ўзбек фольклоридаги мифологик образлар ва уларнинг поэтик трансформацияси босқичларига оид назарий хулосаларидан ЁФ 8-08–рақамли “Масал ва масал типидаги асарларнинг қиёсий-типологик тадқиқи” (2010-2011) фундаментал ва амалий тадқиқотлар илмий-техник дастури лойиҳасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2018 йил 3 февралдаги 89–03–559-сон маълумотномаси). Илмий натижалар мифологик қарашларнинг афсона, эртак ва достонларга трансформацияси жараёнлари ҳамда халқ достонларидаги сюжет мотивларининг масал жанри билан муносабати масалаларини ёритишга асос бўлган;

ўзбек фольклоридаги мифологик образлар, хусусан, тоғ образининг бадиий талқинлари ва поэтик вазифаларига оид назарий хулосалари Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Шеърият кенгаши фаолиятида замонавий ўзбек шеъриятида фольклорга хос мотив ва образларни қўллаш орқали миллат руҳини, маънавиятини ифодалаш ҳамда фольклор анъаналарининг ижодкорнинг ўзига хос услубини шакллантиришдаги, бадиий асар ғоясини ифодалашдаги аҳамиятини ёритиш жараёнларида фойдаланилган (Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг 2018 йил 2 майдаги 01-03/549-сон маълумотномаси). Натижада замонавий ўзбек насри ва шеъриятида фольклорга хос мотив ва образларни қўллаш, ўзбек шеъриятида қўлланган тоғ образи замиридаги рамзий, ассоциатив ва метафорик маъноларни тушуниш, талқин қилиш масалалари ойдинлашган;

Андижон вилоят телерадиокомпаниясининг “Ижод гулшани”, “Ёшлар вақти” каби кўрсатувлари ҳамда “Маънавият сарчашмаси”, “Шукрона” эшиттиришлари учун тайёрланган материаллар, шу жумладан, халқ достонларидаги эпик қаҳрамоннинг ҳомий эранлар томонидан тарбияланиш мотиви, уларнинг ёшлар тарбиясидаги аҳамияти каби фикрлар билан бойитилган (Андижон вилоят телерадиокомпаниясининг 2018 йил 23 январдаги 20-24/3-сон маълумотномаси). Натижада телетомошабин ҳамда радиоэшиттириш мухлислари халқ достонлари поэтикаси ва достонлардаги ёшлар тарбиясига оид янги маълумотларга эга бўлган;

ўзбек халқ достонларидаги  тоғ образининг генезиси, бадиий талқинлари ва поэтик вазифаларига оид илмий-назарий қарашлар ФА–Ф1-Г031 рақамли “Ўзбек фольклоршунослиги тарихи”(2015-2017) амалий тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Фанлар академиясининг 2018 йил 18 майдаги № 3/1255-1291-сон маълумотномаси). Илмий натижалар асосида ўзбек фольклоршунослиги тарихиги оид илмий маълумотлар берилган, мифологик қарашлар тизими ойдинлаштирилган;

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 13 сентябрдаги “Китоб маҳсулотларини нашр этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолаасини ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғиб қилиш бўйича комплекс чора-тадбирлар дастури тўғрисида”ги ПК-3271-сон Қарори ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 ноябрдаги “Ўзбекистон Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида”ги 891-сонли қарорида белгиланган вазифалар ижросини таъминлаш мақсадида Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейида ташкил этилган “Ўзбек фольклори” номли экспозицияда ўзбек халқ достонларининг ўрганилиши билан боғлиқ муҳим материаллар ва илмий-назарий қарашлардан фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейининг 2018 йил 16 январдаги 11-сон маълумотномаси). Экспозицияда илмий натижаларнинг қўлланилиши ўзбек фольклорининг янги қирраларини баҳолаш имконини берган.