Ахмедова Дилафруз Бахадировнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ишлаб чиқариш корхоналари ишчиларида пневмокониознинг ривожланиш хавфи омилларини прогнозлаштириш тизимини илмий асослаш ва олдини олиш тадбирларини ишлаб чиқиш», 14.00.07 – Гигиена (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: 31.03.2016/В2016.1.Tib679.
Илмий маслаҳатчи: Садиков Асқар Усмонович, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Санитария, гигиена ва касб касалликлари илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси, DSc.04/30.12.2019.Tib.30.03.
Расмий оппонентлар: Эрматов Низом Жумакулович, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Тўхтаров Бахром Эшназарович, тиббиёт фанлари доктори; Мамасаидов Жамолиддин Турғунбоевич, тиббиёт фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Хожа Ахмад Яссавий номидаги халқаро қозоқ-турк университети (Қозоғистон Республикаси).
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистон саноат тармоғи ходимларининг касалликларини олдини олувчи ташхислаш тадбирлари ва профилактика усулларини такомиллаштириш асосида башоратлаш тизимини ишлаб чиқиш орқали эрта ташхислаш тартибини гигиеник жиҳатдан оптималлаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
кон-металлургия саноати ишчилари орасида касбий пневмокониознинг ривожланишида иш ўринлари ҳавосидаги кремний сақловчи чанг миқдорининг ортиши ва ундан нафас олишнинг ўрни исботланган;
кон-металлургия саноати ишчилари иш ўринларида нафас оладиган ҳаводаги кремний чанги таъсирида ишчиларнинг ички муҳитдаги ўзгаришлар, яъни қон зардобида баъзи цитокинлар миқдорининг ортиши натижасида яллиғланиш жараёнининг юзага келиши ва фиброз тўқималарнинг ҳосил бўлиши ҳисобига пневмокониоз  кўрсаткичларини баҳолашнинг гигиеник мезонлари ишлаб чиқилган;
биринчи марта 6 дақиқали поғонали тестдан фойдаланганда кварц ўз ичига олган чанг билан мулоқотда бўлган ишчилар организмининг нафас олиш тизимининг функционал ҳолатини бузилишнинг ва унинг оқибатида организмининг функционал имкониятларини пасайшининг гигиеник хусуситялари исботланган;
кремний диоксиди конденсацияси аэрозоли билан алоқа тўхтатгандан кейин касалликнинг сабаблари ва нуқсонларини олдини олиш тартибини тизимлаштириш натижасида касбий касалликларни келтириб чиқарадиган омилларнинг салбий таъсирини камайтириш бўйича тизимли санитар-гигиеник ва санитар-техник чора-тадбирларнинг ўрни  исботланган;
кон-металлургия саноати иш муҳитида зарарли ва хавфли омилларни камайтиришнинг технологик, санитар-техник қоидаларга риоя қилиш билан биргаликда парҳез биологик фаол қўшимчалар ёрдамида қондаги цитокинлар миқдори ва ўпканинг тириклик сиғимини ошириш, организмнинг функционал ҳолатни яхшилаш ва ишчилар орасида касбий касалликлар оқибатидаги ногиронликни олдини олиш тартиби ишлаб чиқилган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Санитария гигиена ва касб касалликлари илмий тадқиот институтининг эксперт кенгашининг 2023 йилдаги 21 июндаги 06-сон хулосасига кўра (илмий янгиликни бошқа соғлиқни сақлаш муассаларига жорий  этиш бўйича Санитария, гигиена ва касб касалликлари илмий-тадқиқот институтининг 2023-йил 21-июндаги 260/01-05-сонли хати Соғлиқни сақлаш вазирлигига тақдим этилган):
биринчи илмий янгилик: кон-металлургия саноати ишчилари орасида касбий пневмокониознинг ривожланишида иш ўринлари ҳавосидаги кремний сақловчи чанг миқдорининг ортиши ва ундан нафас олишнинг ўрни исботлангани Тошкент вилояти Ангрен шаҳар кўп тармоқли тиббиёт бирлашмаси бўйича (07.06.2023 й.; № 1499-10-148-ТВ/2023), DARMON SERVIS МЧЖ шифохонаси бўйича (16.06.2023 й.; №77), НКМК жамғармаси Давлат муассасасининг Учқудуқ худудий бошқармаси 2-тиббий санитария қисмининг санитария эпидемиология станцияси бўйича (15.06.2023 й.; №47) ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария эпидемиология осайишталик ва жамоат саломатлиги хизматининг Учқудуқ тумани бўлими бўйича (19.06.2023 й.; №263-5-76-SES/2023) буйруғи билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: кон-металлургия саноати ходимлари орасида иш ўринларидаги ҳаво таркибидаги кремений сақловчи чанг миқдорининг ортиши ва ундан нафас олиш ҳисобига касбий пневмокониоз касаллиги ривожланишини баҳолаш имконини берган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: кон-металлургия саноати корхоналари ишчилари орасида зарарли ва хавфли иш ўринларидаги ҳаво таркибидаги кремений сақловчи чанг миқдорининг меъёрий рухсат этилган миқдорий кўрсаткичдан ортиши натижасида ушбу цеҳлар ишчиларида ва атроф худудда яшовчи аҳоли орасида касбий касаллик пневмокониоз ривожланишининг турли даражаларини гигиеник баҳолаш орқали эришилган (меҳнатга лаёқатсизлик кунлари учун тўлови 1 нафар ишчига 1292307 сўмни ташкил қилади). Хулоса: таркибида кремний сақловчи чанг таъсиридан келиб чиққан пневмокониознинг тизимли ривожланишини башоратлаш тартиби такомиллаштирилиб, корхонанинг 1 нафар ишчи ҳисобига бюджет маблағларини 1292307 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
иккинчи илмий янгилик: кон-металлургия саноати ишчилари иш ўринларида нафас оладиган ҳаводаги кремний чанги таъсирида ишчиларнинг ички муҳитдаги ўзгаришлар, яъни қон зардобида баъзи цитокинлар миқдорининг ортиши натижасида яллиғланиш жараёнининг юзага келиши ва фиброз тўқималарнинг ҳосил бўлиши ҳисобига пневмокониоз  кўрсаткичларини баҳолашнинг гигиеник мезонлари ишлаб чиқилгани Тошкент вилояти Ангрен шаҳар кўп тармоқли тиббиёт бирлашмаси бўйича (07.06.2023 й.; № 1499-10-148-ТВ/2023), DARMON SERVIS МЧЖ шифохонаси бўйича (16.06.2023 й.; №77), НКМК жамғармаси Давлат муассасасининг Учқудуқ худудий бошқармаси 2-тиббий санитария қисмининг санитария эпидемиология станцияси бўйича (15.06.2023 й.; №47) ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария эпидемиология осайишталик ва жамоат саломатлиги хизматининг Учқудуқ тумани бўлими бўйича (19.06.2023 й.; №263-5-76-SES/2023) буйруғи билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: кон-металлургия саноати ишчилари иш ўринларидаги ҳаво таркибидаги кремний чанги таъсирида жараённинг ривожланишга кўра зардобдаги баъзи цитокинлар таркибининг ўзгариши натижасида ривожланган пневмокониозни ташхислашнинг гигиеник мезонлари ишлаб чиқилган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: кон-металлургия саноати ишчиларида ривожланган пневмокониозни ташхислашнинг таклиф этилган цитокинларни текшириш усули бўйича таҳлил қилишда касалликни ривожланишини эрта аниқлаш натижасида касбий пневмокониоз касаллиги ривожланишидаги механизмини баҳолаш орқали иқтисодий самарадорликга эришилган (меҳнатга лаёқатсизлик кунлари учун тўлови 1 нафар ишчига 1292307 сўмни ташкил қилади). Хулоса: кон-металлургия корхонаси иш ўринларидаги ҳаво таркибидаги кремний чанги таъсирида ишчиларда хасталикнинг ривожланиш турига кўра зардобдаги баъзи цитокинлар таркибининг ўзгариши ҳисобига ташхисланган хасталикни олди олиниб, корхонанинг 1 нафар ишчи ҳисобига бюджет маблағларини 1292307 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
учинчи илмий янгилик: биринчи марта 6 дақиқали поғонали тестдан фойдаланганда кварц ўз ичига олган чанг билан мулоқотда бўлган ишчилар организмининг нафас олиш тизимининг функционал ҳолатини бузилишнинг ва унинг оқибатида организмининг функционал имкониятларини пасайшининг гигиеник хусуситялари исботлангани Тошкент вилояти Ангрен шаҳар кўп тармоқли тиббиёт бирлашмаси бўйича (07.06.2023 й.; № 1499-10-148-ТВ/2023), DARMON SERVIS МЧЖ шифохонаси бўйича (16.06.2023 й.; №77), НКМК жамғармаси Давлат муассасасининг Учқудуқ худудий бошқармаси 2-тиббий санитария қисмининг санитария эпидемиология станцияси бўйича (15.06.2023 й.; №47) ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария эпидемиология осайишталик ва жамоат саломатлиги хизматининг Учқудуқ тумани бўлими бўйича (19.06.2023 й.; №263-5-76-SES/2023) буйруғи билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: ўпка функциясининг компенсатор имкониятларини оптималлаштириш учун, пневмокониоз билан, турли даражадаги саноат чанги билан мулоқатда бўлган ишчиларда 6 дақиқали поғонали тест усули параметрларини динамик назорат қилиш даврида нафас олиш тизими функционал ҳолатининг бузилиши очиб берилган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: биринчи марта жисмоний шахсларда 6 дақиқали поғонали тестдан фойдаланганда кварц ўз ичига олган чанг билан мулоқатда бўлган ишчилар организмида нафас олиш тизими функционал ҳолатининг бузилишини даволаш ва профилактика қилиш натижасида иқтисодий самарадорликга эришилган (меҳнатга лаёқатсизлик кунлари учун тўлови 1 нафар ишчига ўртача 646105,2 сўмни ташкил қилади). Хулоса: биринчи марта 6 дақиқали поғонали тестдан фойдаланганда кварц ўз ичига олган чанг билан мулоқатда бўлган ишчилар организмида нафас олиш тизими функционал ҳолатининг бузилиши олди олиниб, корхонанинг 1 нафар ишчи ҳисобига бюджет маблағларини 646105,2 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
тўртинчи илмий янгилик: кремний диоксиди конденсацияси аэрозоли билан алоқа тўхтатгандан кейин касалликнинг сабаблари ва нуқсонларини олдини олиш тартибини тизимлаштириш натижасида касбий касалликларни келтириб чиқарадиган омилларнинг салбий таъсирини камайтириш бўйича тизимли санитар-гигиеник ва санитар-техник чора-тадбирларнинг ўрни  исботлангани Тошкент вилояти Ангрен шаҳар кўп тармоқли тиббиёт бирлашмаси бўйича (07.06.2023 й.; № 1499-10-148-ТВ/2023), DARMON SERVIS МЧЖ шифохонаси бўйича (16.06.2023 й.; №77), НКМК жамғармаси Давлат муассасасининг Учқудуқ худудий бошқармаси 2-тиббий санитария қисмининг санитария эпидемиология станцияси бўйича (15.06.2023 й.; №47) ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария эпидемиология осайишталик ва жамоат саломатлиги хизматининг Учқудуқ тумани бўлими бўйича (19.06.2023 й.; №263-5-76-SES/2023) буйруғи билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: кремний диоксиди конденсацияси аэрозоли билан алоқа тўхтатилгандан кейин касалликни ривожланишига сабаб ва нуқсонларини олдини олиш натижасида касбий касалланишни эрта ташхислаш ва самарали даволаш сифати яхшиланган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: кремний диоксиди конденсацияси аэрозоли билан алоқа тўхтатилгандан кейин касалликни ривожланишига сабаб ва нуқсонларини олдини олишга қаратилган чора-тадбирларнинг тартиби тизимлаштириш орқали, касбий касалланишга олиб келувчи омилларни салбий таъсири камайтириш натижасида иқтисодий самарадорликга эришилган (меҳнатга лаёқатсизлик кунлари учун тўлови 50 нафар ишчига 32305260 сўмни ташкил қилади). Хулоса: кремний диоксиди конденсацияси аэрозоли билан алоқа тўхтатилгандан кейин касалликни ривожланишига сабаб ва нуқсонларини олдини олишга қаратилган чора-тадбирларнинг тартиби тизимлаштириш орқали, касбий касалланишга олиб келувчи омилларни салбий таъсири камайтирилиб, корхонанинг 1 нафар ишчи ҳисобига бюджет маблағларини 32305260 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
бешинчи илмий янгилик: кон-металлургия саноати иш муҳитида зарарли ва хавфли омилларни камайтиришнинг технологик, санитар-техник қоидаларга риоя қилиш билан биргаликда парҳез биологик фаол қўшимчалар ёрдамида қондаги цитокинлар миқдори ва ўпканинг тириклик сиғимини ошириш, организмнинг функционал ҳолатни яхшилаш ва ишчилар орасида касбий касалликлар оқибатидаги ногиронликни олдини олиш тартиби ишлаб чиқилгани Тошкент вилояти Ангрен шаҳар кўп тармоқли тиббиёт бирлашмаси бўйича (07.06.2023 й.; № 1499-10-148-ТВ/2023), DARMON SERVIS МЧЖ шифохонаси бўйича (16.06.2023 й.; №77), НКМК жамғармаси Давлат муассасасининг Учқудуқ худудий бошқармаси 2-тиббий санитария қисмининг санитария эпидемиология станцияси бўйича (15.06.2023 й.; №47) ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария эпидемиология осайишталик ва жамоат саломатлиги хизматининг Учқудуқ тумани бўлими бўйича (19.06.2023 й.; №263-5-76-SES/2023) буйруғи билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: кон-металлургия саноатининг иш муҳитида зарарли ва хавфли омилларни камайтиришнинг технологик, санитар техник қоидаларги риоя қилиш билан биргаликда парҳез биологик фаол қўшимчалар ёрдамида қондаги цитокинлар миқдорини ва ўпканинг тириклик сиғимини ошириш орқали хасталикни даволаш сифати яхшиланган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: саноат чанги билан мулоқатда бўлган ишчиларда пневмокониозни ривожланишини олдини олишда “Хилобронх” ва “Бронхонорм” биологик фаол қўшимчиларни қўллашни тавсия қилиш орқали кон-металлургия саноати ишчиларининг меҳнатга лаёқатсизлик кунларининг ўртача сони каматириш туфайли иқтисодий самарадорликга эришилган (меҳнатга лаёқатсизлик кунлари учун тўлови 1 нафар ишчига ўртача 646105,2 сўмни ташкил қилади). Хулоса: “Хилобронх” ва “Бронхонорм” биологик фаол қўшимчиларни пневмокониоз ривожланишининг олдини олиш учун ўсимлик препаратлари сифатида тавсия этилиб, корхонанинг 1 нафар ишчи ҳисобига бюджет маблағларини 646105,2 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.