Nishonova Nodiraxon Akramovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar. 
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholi orasida arterial gipertenziyaning epidemiologiyasi va profilaktikasi jihatlari», 14.00.43 – Profilaktik tibbiyot (tibbiyot fanlari). 
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.4.PhD/Tib3254.
Ilmiy rahbar: Mamasoliev Nematjon Solievich, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Andijon davlat tibbiyot instituti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Andijon davlat tibbiyot instituti, DSc.04/30.12.2019.Tib.95.02.
Rasmiy opponentlar: Kamilova Umida Kabirovna, tibbiyot fanlari doktori, professor; Saloxiddinov Adiljon Saloxiddinovich, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Toshkent tibbiyot akademiyasi.
Dissertatsiyaning yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: kasallikning epidemiologik va klinik o‘ziga xos jihatlarini aniqlash orqali fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholi orasida arterial gipertenziyani oldini olish usullarini optimallashtirishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bora fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholi orasida arterial gipertenziyaning epidemiologik xususiyatlari hamda yosh, ijtimoiy-oilaviy va gender omillarga aloqadorlikda uning tarqalishi jihatlari baholangan;
turli xatar omillari va patogenli trofologik holatni fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholida epidemiologik xos xususiyatlari aniqlangan;
ilk bora fermerlik mehnati bilan shug‘ullanuvchi o‘zbek popuyasiyasida arterial gipertenziyaning komorbidlik fonida kelib chiqishi va kechishini epidemiologik xos xususiyatlari aniqlangan;
ilk bora arterial gipertenziyaning fermerlik bilan shug‘ullanuvchi o‘zbek populyasiyasida kelib chiqishning matematik modeli ishlab chiqilgan;
ilk bora arterial gipertenziyaning turli shakllarining o‘zbek fermerlik populyasiyasida xatar omillari va komorbidlik foniga bog‘liq holda barvaqt aniqlash hamda oldini olish algoritmi ishlab chiqilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. 
Andijon davlat tibbiyot instituti ekspert kengashining 2023 yil 31 maydagi 06/7 -son xulosasiga ko‘ra: 
birinchi ilmiy yangilik: ilk bora fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholi orasida arterial gipertenziyaning epidemiologik xususiyatlari hamda yosh, ijtimoiy-oilaviy va gender omillarga aloqadorlikda uning tarqalishi jihatlari baholangan. Namangan viloyati ko‘p tarmoqli tibbiyot birlashmasi (15.11.2022 y.; №356), Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi Namangan filiali (15.11.2022 y.; №357), amaliyotiga joriy etildi. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: • Joriy etish natijalari AGni barvaqt aniqlash ko‘rsatkichini 50%ga oshirishga, profilaktika va davolashga aholini jalb qilishni 70%gacha oshirishga hamda AG nazoratini 95%ga ko‘tarishga imkon bergan.Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Arterial gipertenziyani epidemiologik tadqiqotda o‘rganib, olingan natijalar ahamiyatga ega bo‘lib, fermerlik bilan shug‘ullanuvchi aholida ushbu kasallikning rivojlanishi va kechishiga yangicha munosabatlarni olib kiradi, skrining – profilaktik texnologiyalarni keng joriy qilinishiga muhim va sezilarli ijobiy hissa qo‘shadi. Tadqiqot natijalari bo‘yicha FbShP yaratib amaliyotga joriy qilingan arterial gipertenziyaning matematik modeli va ushbu kasallikni barvaqt aniqlash hamda oldini olish algoritmi skrining profilaktika va davolash – nazorat amaliyotlari samarasining 85%gacha oshirish imkoniyatini beradi. Xulosa: fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholida AGni aniqlab va kuzatib borishning tibbiy - iqtisodiy tejamli monitoring tizimi ishlab chiqish orqali skriningli – profilaktik texnologiyalarni keng joriy qilishga muhim va sezilarli hissa qo‘shildi.
ikkinchi ilmiy yangilik: turli xatar omillari va patogenli trofologik holatni fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholida epidemiologik xos xususiyatlari aniqlangan. Namangan viloyati ko‘p tarmoqli tibbiyot birlashmasi (15.11.2022 y.; №356), Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi Namangan filiali (15.11.2022 y.; №357), amaliyotiga joriy etildi.  Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: • Fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholi orasida AG skrining texnologiyalarini takomillashtirish bo‘yicha ushbu tadqiqot natijalari asosida yaratilgan «Fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholida skrining texnologiyalarni arterial gipertenziya misolida takomillashtirish» mavzusidagi uslubiy tavsiyalar turli tabiatli AGni barvaqt aniqlash taktik – texnik - epidemiologik yondashuvlarni maqbullashtirishga imkon beradi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: Fermerlik mehnati bilan shug‘ullanuvchi aholida AG rivojiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri va kuchli ta’sirlarini o‘tkazib turuvchi yetakchi omillarga (yosh ijtimoiy-oilaviy, genderli) aniqlik kiritilgan. Epidemiologik tadqiqotda AGning ma’lum bo‘lgan turli xatar omillarini fermerlik mehnati bilan shug‘ullanuvchi aholida alohida xos xususiyatlari aniqlangan va isbotlangan. Xulosa: fermerlik mehnati bilan shug‘ullanuvchi aholi uchun yaratib berilgan AG ning rivojlanish va kechish yo‘lini tasvirlovchi matematik modelni, arterial gipertenziyaning turli shakllarining (engil, o‘rtacha og‘ir va og‘ir, komorbidli va komorbidsiz AG) xatar omillariga bog‘liq holda barvaqt aniqlash va oldini olish algoritmini AG xavfini kamaytirishga va skriningli – profilaktika amaliyotlarini unga nisbatan keskin (50%dan 85% gacha etib) yaxshilanishini ta’minlashga imkon berish bilan izohlanadi.
uchinchi ilmiy yangilik: ilk bora fermerlik mehnati bilan shug‘ullanuvchi o‘zbek popuyasiyasida arterial gipertenziyaning komorbidlik fonida kelib chiqishi va kechishini epidemiologik xos xususiyatlari aniqlangan. Namangan viloyati ko‘p tarmoqli tibbiyot birlashmasi (15.11.2022 y.; №356), Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi Namangan filiali (15.11.2022 y.; №357), amaliyotiga joriy etildi. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: • Fermerlik bilan shug‘ullanuvchi aholida arterial gipertenziyaning engil, o‘rta og‘ir va og‘ir shakllari qiyosan past tarqalish chastotasi bilan ifodalanib kuzatiladi: engil AG – 5,6% (erkaklarda – 6,6% va ayollarda – 4,6%dan), o‘rtacha og‘ir AG – 6,2% (erkaklarda – 6,2% va ayollarda – 6,3%dan) va og‘ir AG – 0,7%dan (erkaklarda – 1,0% va ayollarda – 0,4%) ko‘rsatkich bilan aniqlanadi. Yakkalangan sistolik AG – 2,7% tarqalish chastotasi bilan (erkaklarda – 2,8% va ayollarda – 2,5%dan) tasdiqlanadi.Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: fermerlik mehnati bilan shug‘ullanuvchi aholi populyasiyasida arterial gipertenziyani komorbidlik fonida kelib chiqish va kechishini epidemiologik jihatlarini aniqlashda:• fermerlik mehnati bilan shug‘ullanuvchi aholida AG rivojlanishining matematik modeli ishlab chiqilgan, undan kasallikni prognozlashda keng foydalanish mumkinligi isbotlangan. Xulosa: Fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholida arterial gipertenziya profilaktikasi usullarini mukammallashtirish» usuli mazkur populyatsiyada preventiv hamda profilaktik yondashuvlarni iqtisodiy – tibbiy foydali qilib (70%dan oshiqqa etkazib) – zamonaviylashtiradi, individuallashtiradi va takomillashtiradi.
to‘rtinchi ilmiy yangilik: ilk bora arterial gipertenziyaning fermerlik bilan shug‘ullanuvchi o‘zbek populyasiyasida kelib chiqishning matematik modeli ishlab chiqilgan va xatar omillari va komorbidlik foniga bog‘liq holda barvaqt aniqlash hamda oldini olish algoritmi ishlab chiqilgan. : Namangan viloyati ko‘p tarmoqli tibbiyot birlashmasi (15.11.2022 y.; №356), Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi Namangan filiali (15.11.2022 y.; №357), amaliyotiga joriy etildi. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: • Fermerlik bilan shug‘ullanuvchi aholi uchun AG va uning xatar omillari skriningi (uzluksiz va davriy) monitoringi, birlamchi va ikkilamchi hamda uchlamchi profilaktikasi, nazorat qilish faoliyatini uyg‘unlashtiruvchi yangi algoritm/tizim yaratildi. Bu tizimda ishlash 50% (AGni barvaqt aniqlashda) dan  85%gacha (aholi profilaktik dasturlariga jalb qilinishini kuchaytirishda) va 90%gacha (AG nazoratini to‘liq ta’minlashda) tibbiy faoliyatning natijaviyligini oshiradi. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: 1) Konservativ davolash tizimida davolash natijalarini yaxshilash. 2) Ish vaqtini tejash va bemorlarning hayot sifatini yaxshilash. 3)Kontingentda gipertoniyadagi somatik buzilishlarning asoratini kamaytirish. Davolashning yangi usullarini joriy etishda vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davrini qisqartirishning iqtisodiy samarasini hisoblash I vaqt = (90-30) x (26923,1+13333,4 ) x 40 - 0,15 x 171938400= 24178100 sum. Davolashning yangi usullarini joriy etishda nogironlikni kamaytirishning iqtisodiy samarasini hisoblash 
1)    [(9826931+4800000)*(1-0,2)*40%-10%*0,6] *40
I inv=______________________________________ - 0,15*11626000 = 138874635 sum.
Xulosa: AG rivojlanishining matematik modelidan foydalanish orqali aholining fermerlik ishi bilan mashg‘ul qatlami uchun arterial gipertenziyani ishonchli ravishda kamaytirish, nazorat qilish va oldini olib borishga imkon berdi.
beshinchi ilmiy yangilik: ilk bora arterial gipertenziyaning turli shakllarining o‘zbek fermerlik populyatsiyasida xatar omillari va komorbidlik foniga bog‘liq holda barvaqt aniqlash hamda oldini olish algoritmi ishlab chiqilgan. Namangan viloyati ko‘p tarmoqli tibbiyot birlashmasi (15.11.2022 y.; №356), Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi Namangan filiali (15.11.2022 y.; №357), amaliyotiga joriy etildi. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi Fermerlik ishi bilan shug‘ullanuvchi aholida arterial gipertenziya kelib chiqishiga 16 ta xatar omillari ustuvorlik bilan negativ ta’sirlarini o‘tkazadi. 1- darajali kuchli negativ ta’sir ko‘rsatuvchi omillar (komorbidlik, qandli diabet ikkinchi turi, dislipidemiya, ortiqcha tana vazni,  gipodinamiya va STK), “2- darajali o‘rtacha kuchli negativ ta’sir ko‘rsatuvchi omillar” (tuz su’istemoli, tamaki chekish, aritmiyalar, “dori omili” meva – sabzavot  kam iste’moli) va “3- darajali kuchsiz negativ ta’sir ko‘rsatuvchi omillar” (erkak jinsi, irsiy omil, ayol jinsi va alkogol iste’moli) ajratiladi.  Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat:Tadqiqot natijalari bo‘yicha fermerlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi aholi uchun yaratib amaliyotga joriy qilingan arterial gipertenziyaning matematik modeli va ushbu kasallikni barvaqt aniqlash hamda oldini olish algoritmi skrining profilaktika va davolash – nazorat amaliyotlari samarasining 85%gacha oshirish imkoniyatini beradi. Xulosa: Arterial gipertenziyada komorbidlik holati 28,3% tarqalish chastotasi bilan aniqlanadi (Fb ShP erkaklarda – 57,1 va ayollarda – 42,9%). Yoshga bog‘liq holda 27,0% ko‘p kuzatiladi va AGga eng ko‘p assotsirlanuvchi kasalliklar sifatida qandli diabet 2-turi, siydik tosh kasalligi, dislipidemiya, kardioaritmiyalar va gastroenterologik kasalliklar tasdiqlanadi.