Igamkulov Zafar Abdujabbarovichning

fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Eta-mezonli yadrolarning 1,5÷2,1 gev/nuklon energiyalar oralig‘idagi r,d(12s)- to‘qnashuvlarida hosil bo‘lishi», 01.04.08–Atom yadrosi va elementar zarrachalar fizikasi.Tezlashtiruvchi texnika (fizika-matematika fanlari).

Ilmiy maslahatchi: Malaxov Aleksandr Ivanovich, fizika-matematika fanlari doktori, professor.

Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Birlashgan yadro tadqiqotlari instituti (Rossiya Federatsiyasi).

IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasalar nomi, IK raqami: Yadro fizikasi instituti, Astronomiya instituti, O‘zbekiston Milliy universiteti, DSc.27.06.2017.FM/T.33.01.

Rasmiy opponentlar: Lutpullaev Sagdulla Lutfullaevich, fizika-matematika fanlari  doktori, professor; Artemov Sergey Viktorovich, fizika-matematika fanlari doktori; Kurepin Aleksey Borisovich, fizika-matematika fanlari doktori, professor.

Yetakchi tashkilot: Rossiya Fanlar akademiyasi Fizika instituti.

Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.

II. Tadqiqotning maqsadi: ekzotik yadrolar srukturasini va yadro muhitidagi etamezon va nuklonli rezonanslarning xossalarini aniqlashdan iborat.

III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

deytronlar dastasi energiyasi 2,1 GeV/nuklon bo‘lgan  d¹²C-ta’sirlashuvda  eta-mezonli yadrolarning hosil bo‘lishi to‘liq kesimining  σ_η=11±8 μb yangi eksperimental  qiymati olingan;

nuklotronda uchib kelayotgan deytronlar dastasining uch xil energiyasi (1,5; 1,9 va 2,1 GeV/nuklon)  o‘rtacha qiymati uchun ekzotik uglerod yadrosida hosil bo‘luvchi S₁₁(1535)-rezonansining bog‘lanish energiyasi E_g(S₁₁) = (50,3 ± 20) MeV ga teng bo‘lib,  bu qiymat S₁₁(1535)-rezonansining parchalanishidan tug‘iluvchi π^-r-juftliklar effektiv massalari spektrida kuzatilgan cho‘qqi (1484.7 ± 20) MeV/s² ko‘rsatkichidan hisoblangan va cho‘qqining kengligi (36,1 ± 9) MeV/s² ga teng ekanligi aniqlangan;

S₁₁(1535)-rezonansi η-mezon bilan nuklon qo‘shilishi natijasida paydo bo‘lishini hisobga olgan holda (nuklonning bog‘lanish energiyasi ∆m=7,3 MeV), ekzotik uglerod yadrosidagi η-mezonning bog‘lanish energiyasi uchun yangi E_g(η)=(43± 20) MeV qiymat  olingan;

nuklotronning ²⁹Cu va ⁴⁷Ag ichki nishonlari uchun del`ta-elektronlarni o‘lchash orqali topilgan reaksiya yorituvchanligi va chin reaksiya yorituvchanligi orasidagi proporsionallik koeffisientini aniqlovchi algoritm taklif etilgan va uchib keluvchi deytronlarning E_d=326÷366 MeV/nuklon energiyalarida chin yorituvchanlikning o‘rtacha qiymati mis nishoni  uchun  L_e(dCu)=(0,9±0,03)×10³⁰ sm^-1∙s^-1 va kumush nishoni  uchun L_e(dAg)=(0,27±0,012)×10³⁰ sm^-1∙s^-1  qiymatlarga tengligi  aniqlangan;

nuklotronning ichki nishoni uchun D(1232)-rezonansining hosil bo‘lish kesimini baholashning yangi usuli tavsiya qilingan va uchib kelayotgan protonlarning turli xil kinetik energiyalari uchun s₁=13,15 mb (T_r1=1,4 GeV), s₂ = 10,80 mb (T_r2=1,7 GeV), s₃ = 9,86 mb (T_r3=1,9 GeV) qiymatlari olingan.

IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.

Eta-mezonli yadrolarning  r,d(¹²s)- to‘qnashuvlarida hosil bo‘lishi bo‘yicha olingan natijalar asosida:

pA-,dA-reaksiyalarining chin yorituvchanligini aniqlashning universal usuli Rosssiya Federatsiyasi Birlashgan yadro tadqiqotlari instituti yuqori energiyalar fizikasi laboratoriyasida bir necha nuklotron seanslari davrida qo‘llanilgan. Olingan natijalar asosida Birlashgan yadro tadqiqotlari institutining xalqaro hamkorlik dasturi doirasidagi «Xoriy Xulubey» nomidagi Milliy fizika va yadroviy texnologiyalar institutiga (Buxarest, Ruminiya) optimallashtirilgan yarimo‘tkazgichli ∆E-E detektor variantini ishlab chiqarish uchun texnik buyurtma tayyorlangan (Birlashgan yadro tadqiqotlari institutining 2017 yil 14 dekabrdagi 010-43/545-son ma’lumotnomasi). Ilmiy tadqiqot natijalarining qo‘llanishi yarimo‘tkazgichli ∆E-E detektorni ishlab chiqarishga imkon bergan;

del`ta-izobara tug‘ilishi kesimini baholash usuli va olingan natijalar SKAN qurilmasi yordamida nuklotronning ichki nishonida eta-mezonli yadrolarning xususiyatlarni tadqiq qilish uchun mo‘ljallangan keyingi tajribalarda qo‘llanilgan (Birlashgan yadro tadkikotlari institutining 2017 yil 14 dekabrdagi 010-43/545-son ma’lumotnomasi). Ilmiy tadqiqot natijalarining qo‘llanishi uch elkali SKAN-3 qurilmasini yaratishga imkon bergan;

eta-mezonli yadroning d¹²C-ta’sirlashuvda hosil bo‘lishining to‘liq kesimi, ekzotik uglerod yadrosidagi eta-mezon va S₁₁-rezonansining bog‘lanish energiyalarining eksperimental qiymatlari Rossiya Fanlar akademiyasi Fizika institutida nazariy hisoblashlarda qo‘llanilgan (Rossiya Fanlar akademiyasi P.N. Lebedev nomli Fizika institutining 2017 yil 14 dekabrdagi 11220-9311-1650-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalarining qo‘llanilishi eta-mezonli yadrolar xususiyatlari, eta-mezon va S₁₁(1535)-rezonansining yadro muhitidagi xossalarini o‘rganish imkonini bergan.